Canh bạc 300 tỷ USD của EU với tài sản Nga
Liên minh châu Âu (EU) đang thảo luận về một kế hoạch đầy tham vọng nhằm sử dụng khoảng 300 tỷ USD tài sản của Ngân hàng Trung ương Nga bị phong tỏa để hỗ trợ Ukraine, nhưng đây được coi là một "canh bạc" do những rủi ro pháp lý và tài chính tiềm tàng.
Trong bối cảnh các nỗ lực ngoại giao nhằm hướng tới hoà bình giữa Nga và Ukraine vẫn tiếp diễn, vấn đề bảo đảm an ninh cho Kiev được các nước châu Âu đặt lên hàng đầu, song song với nỗ lực tìm nguồn tài chính viện trợ cho Ukraine. Tuy nhiên, việc sử dụng tài sản của Nga bị đóng băng ở châu Âu không hề đơn giản, đặc biệt là khi Tổng thống Mỹ Donald Trump dường như đã có kế hoạch khác với khối tài sản này so với các đồng minh châu Âu.
Tranh cãi quanh khối tài sản khổng lồ của Nga
Năm 2022, sau khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine, gần 300 tỷ euro (tương đương 347 tỷ đô la) tài sản của Nga nằm ngoài lãnh thổ Nga đã bị đóng băng do các lệnh trừng phạt của phương Tây. Những tài sản này bao gồm tài khoản ngân hàng, chứng khoán, bất động sản và du thuyền. Trong khi nhiều quốc gia nắm giữ những tài sản này, bao gồm Mỹ, Canada, Vương quốc Anh và Nhật Bản, phần lớn nhất vẫn nằm ở các quốc gia thành viên EU và lớn nhất là ở Bỉ.
Euroclear, một công ty lưu ký tài chính có trụ sở tại Brussels, Bỉ, nắm giữ khoảng 190 tỷ euro tài sản bị đóng băng của Nga. Nói đúng hơn, các tài sản này bị “mắc kẹt”, không được truy cập, rút hay chuyển nhượng. Trong thời gian bị đóng băng, các khoản lãi thu được từ những tài sản này cũng bị đóng băng, và không trả cho chủ sở hữu gốc.
Trong vài năm qua, châu Âu đã thảo luận về việc nên sử dụng khối tài sản khổng lồ trên bằng cách nào. Ủy ban đã nghĩ ra cơ chế một "khoản vay bồi thường", sử dụng các tài sản bị đóng băng này và cho Kiev vay 140 tỷ euro. Khoản vay này sẽ chỉ được hoàn trả nếu Nga bồi thường chiến tranh.
Tuy nhiên, sử dụng tài sản của Nga bị đóng băng ở châu Âu không hề đơn giản. Thứ nhất, việc EU sử dụng số tài sản này là bất hợp pháp, và đi ngược lại luật pháp quốc tế về “chủ quyền tài sản”. Thứ hai là rủi ro phá vỡ các chuẩn mực quốc tế và làm tổn hại đến danh tiếng của đồng euro, bởi ngay cả trong Chiến tranh thế giới thứ Hai, tài sản của các Ngân hàng Trung ương cũng không bị tịch thu. Tiếp theo là nguy cơ làm mất lòng tin của thị trường, khiến các đối tác quốc tế ngần ngại trong quyết định đầu tư vào khu vực đồng euro, điều này sẽ ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực trong châu Âu.
Một yếu tố quan trọng khác là Bỉ - quốc gia đóng vai trò quan trọng trong kế hoạch trên của EU, đang yêu cầu các bảo đảm pháp lý trước khi giải ngân khoản tiền. Brussels yêu cầu các quốc gia EU khác bảo vệ trách nhiệm tập thể, viện dẫn lo ngại về các vụ kiện do Nga đệ trình và rủi ro khủng hoảng tài chính khi việc tịch thu tài sản Nga có thể ảnh hưởng đến vị thế trung lập của định chế tài chính Euroclear. Trong hội nghị thượng đỉnh EU ngày 23/10, Thủ tướng Bỉ Bart De Wever đã kiên quyết từ chối tham gia vào kế hoạch của EU. Ngày 28/11, Thủ tướng Bỉ đã viết thư gửi Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, trong đó cảnh báo kế hoạch cho Ukraine vay tài sản bị đóng băng của Nga ở châu Âu là sai lầm lớn.
“Theo quan điểm của tôi, kế hoạch cho vay bồi thường này về cơ bản là một sai lầm. Trong lịch sử, chưa bao giờ tài sản bị phong tỏa được đem ra sử dụng khi chiến tranh chưa kết thúc”.
Các chuyên gia cho rằng, EU cần quay lại bàn đàm phán để thống nhất cơ chế bảo lãnh và chia sẻ rủi ro trước khi xúc tiến khoản vay. Họ lưu ý rằng 140 tỉ euro chỉ chiếm chưa tới 1% GDP của EU. Thế nhưng, con số này tương đương 1/3 quy mô kinh tế Bỉ và trở thành gánh nặng không nhỏ nếu Brussels phải chịu phần lớn rủi ro. Và nhiều nhà lãnh đạo châu Âu hiểu rõ điều này.
“Tôi nghĩ rằng, rất nhiều nhà lãnh đạo châu Âu đã hiểu được những quan ngại mà Bỉ đang phải đối mặt trong tình huống này, cả về chính trị và pháp lý. Tôi hy vọng khi các nhà lãnh đạo hướng tới cuộc họp của Hội đồng châu Âu vào tháng 12 tới, các giải pháp sẽ được tìm ra để giải đáp những quan ngại của Bỉ”.
Trong lúc EU đang xoay sở và kỳ vọng sẽ xoa dịu những lo ngại của Bỉ và thuyết phục được nước này tại hội nghị thượng đỉnh sắp tới vào giữa tháng 12, đề xuất 28 điểm của Tổng thống Mỹ Donald Trump để kết thúc xung đột ở Ukraine đã phá hỏng kế hoạch của EU. Theo kế hoạch của Tổng thống Mỹ, 100 tỷ USD trong số tiền đóng băng của Nga sẽ được đầu tư vào nỗ lực do Mỹ dẫn đầu nhằm tái thiết và đầu tư vào Ukraine, và các doanh nghiệp Mỹ sẽ nhận được 50% lợi nhuận từ dự án này. Bên cạnh đó, châu Âu sẽ thêm 100 tỷ USD để tăng số đầu tư. Việc Tổng thống Mỹ đề xuất chuyển một phần lớn số tài sản bị phong tỏa của Nga vào quỹ tái thiết do Mỹ đứng đầu đã làm phức tạp thêm kế hoạch mà Ủy ban châu Âu đề xuất.
Mặc dù Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio đã nhấn mạnh vào ngày 25/11 rằng, châu Âu sẽ là bên quyết định xử lý số tài sản này, song quyền quyết định vẫn nằm trong tay vị Tổng thống Mỹ. Phía châu Âu đã mạnh mẽ phản đối đề xuất này, nhất là khi Washington chỉ nắm giữ 1,5% số tài sản Nga bị đóng băng (tương đương 5 tỷ euro). Trước viễn cảnh Ukraine có thể cạn kiệt tiền mặt vào tháng 2/2026, tài sản của Nga được cho là một trong những hy vọng cuối cùng cho Kiev. EU ước tính, dựa trên tính toán của IMF, nhu cầu của Ukraine sẽ lên đến 135,7 tỷ euro trong hai năm tới, gồm cả ngân sách quân sự và dân sự.
Nguy cơ Nga mạnh tay trả đũa
Nỗ lực của EU nhằm tìm ra phương án khả thi để duy trì viện trợ cho Ukraine diễn ra trong bối cảnh sự hỗ trợ từ Mỹ ngày càng bấp bênh. Tuy nhiên, việc tịch thu tài sản của một Ngân hàng Trung ương nước ngoài không chỉ tiềm ẩn hệ lụy về pháp lý, kinh tế và uy tín, mà còn đặt EU trước nguy cơ bị Nga áp đặt các biện pháp trả đũa tương xứng.
Tổng thống Nga Vladimir Putin ngày 27/11 tuyên bố, chính phủ của ông đang chuẩn bị các biện pháp đáp trả trong trường hợp EU quyết định sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga để tài trợ cho khoản vay bồi thường 140 tỷ euro cho Ukraine.
“Rõ ràng, điều này sẽ tác động tiêu cực đến hệ thống tài chính toàn cầu. Niềm tin vào Khu vực đồng Euro sẽ giảm mạnh. Nếu xét đến những khó khăn kinh tế, khi Đức - động lực chính của nền kinh tế EU - đã suy thoái trong ba năm, thì việc tịch thu tài sản sẽ là một thách thức khó khăn. Theo yêu cầu của tôi, chính phủ Liên bang Nga đang xây dựng một gói biện pháp trả đũa trong trường hợp hành động tịch thu tài sản xảy ra. Mọi người đều rõ ràng và thẳng thắn nhận định rằng: việc tịch thu như vậy sẽ là một hành vi trộm cắp tài sản”.
Trước đó, ngày 18/11, Bộ trưởng Tài chính Nga Anton Siluanov tiết lộ một chi tiết quan trọng cho thấy mức độ sẵn sàng của Moscow: Một dự thảo pháp lý cho các biện pháp trả đũa đã được chuẩn bị sẵn sàng.
“Các biện pháp tương tự sẽ được sử dụng. Một dự thảo về các biện pháp như vậy đã được chuẩn bị sẵn trong trường hợp các nước phương Tây có những hành động không thân thiện”.
Mặc dù ông Siluanov không nêu chi tiết cụ thể "biện pháp tương tự" là gì nhưng giới quan sát và các nhà phân tích tài chính cho rằng, Nga chắc chắn sẽ nhắm vào tài sản của các công ty và nhà đầu tư phương Tây vẫn còn kẹt lại ở Nga. Đó là số tiền đang nằm trong các tài khoản loại C. Đây là các tài khoản đặc biệt mà Nga lập ra sau khi bị trừng phạt, dùng để giữ các khoản thanh toán cổ tức, tiền lãi và vốn gốc của các nhà đầu tư từ các quốc gia "không thân thiện". Các nhà đầu tư phương Tây không thể chuyển số tiền này ra khỏi Nga.
Moscow đã nhiều lần cảnh báo, tổng số tiền tích tụ trong các tài khoản này cũng tương đương với số tiền 300 tỉ USD dự trữ ngoại hối của Nga đang bị phương Tây đóng băng. Việc Nga đe dọa "tịch thu ngược" số tài sản này đặt các nước EU, đặc biệt là những quốc gia có nhiều doanh nghiệp đầu tư tại Nga như Đức và Pháp, vào thế khó. Điều này có thể biến cuộc chiến trừng phạt thành một ván bài rủi ro cao, nơi cả hai bên đều có thể mất hàng trăm tỉ USD nếu "nút bấm" tịch thu được kích hoạt.
Trên thực tế, Moscow cũng đã trả đũa châu Âu khi phong tỏa khoảng 20-40 tỷ euro tài sản của các khách hàng của Euroclear, được lưu giữ tại kho lưu ký ở Nga. Thậm chí Nga có thể mạnh tay tịch thu nhà máy hoặc tài sản của các doanh nghiệp châu Âu. Không chỉ riêng châu Âu, Nhật Bản, Thụy Sỹ, Anh và Mỹ cũng lưu giữ tài sản của Nga, nhưng không đề cập đến việc tịch thu.
Toan tính chiến lược của EU
Việc quyết định số phận những tài sản bị đóng băng của Nga ở châu Âu không chỉ đơn thuần mang ý nghĩa về tài chính – chúng là một canh bạc địa chính trị. Triển khai kế hoạch bây giờ đồng nghĩa với việc EU đặt cược vào chiến thắng của Ukraine. Trong khi đó, trì hoãn là cách để liên minh này duy trì sự linh hoạt trong trường hợp Nga giành chiến thắng hoặc chiến tranh kết thúc trong bế tắc.
Vào năm 2022, việc ủng hộ Ukraine được coi là một mệnh lệnh đạo đức ở châu Âu. Đến cuối năm 2025, một số người lại coi đó là một gánh nặng chiến lược. Những lo ngại này càng gia tăng bởi tình hình chiến trường đang thay đổi: thành phố trung chuyển trọng điểm Pokrovsk ở miền Đông Ukraine đang bị bao vây và lực lượng Nga đang tiến quân vào Huliaipole ở phía nam. Cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine đang bị phá hủy một cách có hệ thống bởi các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái của Nga.
Khi sự mệt mỏi vì chiến tranh đang gia tăng trên khắp châu Âu, các nhà lãnh đạo EU đứng trước ít nhất 3 lựa chọn để “tiếp sức” tài chính cho Kiev.
“Chúng ta có ba lựa chọn. Lựa chọn thứ nhất là sử dụng phần ngân sách còn lại để huy động vốn trên thị trường vốn. Lựa chọn thứ hai là có một thỏa thuận liên chính phủ, theo đó các quốc gia thành viên tự huy động vốn cần thiết. Và lựa chọn thứ ba là một khoản vay bồi thường chiến tranh. Khoản vay này dựa trên tài sản bị Nga tịch thu. Điều này có nghĩa là lấy số dư tiền mặt từ các tài sản bị Nga tịch thu, chuyển cho Ukraine dưới dạng một khoản vay, và Ukraine sẽ phải trả khoản vay này nếu Nga trả tiền bồi thường. Đây là cách hiệu quả nhất để duy trì quốc phòng và nền kinh tế của Ukraine”.
Tuy nhiên, tại sao các nhà lãnh đạo EU vẫn do dự của trong việc giải phóng tài sản bị đóng băng của Nga? Câu trả lời là bên cạnh những lo ngại về mặt pháp lý, ngày càng có nhiều câu hỏi được đặt ra về diễn biến của cuộc chiến. Liệu EU có thể mạo hiểm hàng tỷ euro cho một mục tiêu thất bại, đồng thời đánh mất lợi thế trong các cuộc đàm phán hậu chiến?
Từ góc độ chính trị quốc tế, logic hiện thực cổ điển này không phải là điều mới mẻ hay đáng ngạc nhiên, bởi các quốc gia hành động vì lợi ích của họ chứ không phải phục vụ cho lý tưởng. Các tài sản bị đóng băng không được coi là viện trợ mà là một con bài mặc cả, chỉ được triển khai nếu Ukraine ổn định tình hình trên chiến trường hoặc nếu có thể gây sức ép buộc Nga phải nhượng bộ.
Ngay cả giữa những quốc gia ủng hộ hơn, vẫn có sự mơ hồ ngày càng tăng về nỗ lực chiến tranh. Pháp và Đức tiếp tục ủng hộ Kiev, nhưng ngày càng chú trọng đến ngoại giao và "kỳ vọng thực tế". Trong khi Ba Lan và các quốc gia vùng Baltic là những nước ủng hộ mạnh mẽ nhất việc sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga, Đức, Pháp và Italy đã áp dụng lập trường thận trọng hơn hoặc yêu cầu Ukraine cam kết chi tài sản cho vũ khí châu Âu - một yêu cầu mà Kiev phản đối.
Bằng cách trì hoãn quyết định về tài sản bị đóng băng, EU vẫn giữ được tính tùy chọn. Nếu Ukraine giành lại được quyền kiểm soát, các tài sản có thể được triển khai với lý do chính đáng hơn. Nếu Nga cuối cùng thắng thế, EU sẽ tránh bị coi là kẻ chủ mưu của một cuộc can thiệp tài chính thất bại.
Sự mơ hồ này không phải là do dự - mà là một lập trường chiến lược. EU đang đánh cược, âm thầm chuẩn bị cho nhiều kết cục. Chiến tranh càng kéo dài, sự đoàn kết càng dễ bị rạn nứt và chủ nghĩa hiện thực càng lấn át chủ nghĩa lý tưởng.
Quyết định cuối cùng về tài sản Nga bị đóng băng dự kiến sẽ được EU đưa ra vào tháng 12 tới. Nhưng ngay cả khi kế hoạch được chấp thuận, số tiền này vẫn có thể được giải ngân thành nhiều đợt một cách thận trọng, gắn liền với diễn biến chiến trường và các yếu tố chính trị, khiến Ukraine rơi vào thế khó trong sự cạnh tranh khốc liệt giữa Nga và phương Tây. Điều này không chứng minh rằng EU bỏ rơi Ukraine, chỉ là liên minh này đang điều chỉnh lại mức độ rủi ro của mình xuất phát từ sự nghi ngờ chiến lược, bởi các nhà lãnh đạo EU không còn chắc chắn Ukraine có thể chiến thắng – dù họ không nói ra điều đó.
Cuối cùng, bất kể các tài sản có được triển khai hay không, triển vọng của Ukraine vẫn ảm đạm trừ khi cả Nga và phương Tây tìm ra cách giảm leo thang sự cạnh tranh không có lợi của họ trong khu vực.
Bất kỳ giải pháp nào trong tương lai khó có thể là tối ưu và có thể sẽ khiến người Ukraine thất vọng. Nhưng thách thức hiện tại không phải là theo đuổi những kết quả hoàn hảo, vốn không còn tồn tại, mà là lựa chọn con đường ít gây tổn hại nhất để chấm dứt chiến tranh, trong số tất cả những lựa chọn không hoàn hảo.
Theo “Le Figaro”, trước những quan ngại này, EU cũng đang lập ra một kế hoạch B là xây dựng một khoản vay chung của châu Âu. Thế nhưng, Hungary, vốn hoàn toàn ủng hộ kế hoạch của Donald Trump, đang lấy bê bối tham nhũng tại Ukraine để biện minh cho việc từ chối cung cấp bất kỳ khoản hỗ trợ tài chính nào cho Kiev.
Trong khi cuộc xung đột ở Ukraine vẫn chưa nhìn thấy điểm kết thúc và Kiev đang chuẩn bị cho một mùa đông lạnh giá nữa thì Liên minh châu Âu vẫn còn tê liệt trước một quyết định có vẻ đơn giản: liệu có nên sử dụng 140 tỷ euro tài sản bị đóng băng của Nga để hỗ trợ Kiev hay không? Thoạt nhìn, sự chậm trễ này bắt nguồn từ lý do thận trọng về mặt pháp lý và trách nhiệm tài chính, nhưng ẩn sâu bên dưới, một sự thật khó chịu hơn đang dần lộ diện: một số nhà lãnh đạo EU có thể không còn tin rằng Ukraine có thể chiến thắng. Chính vì vậy, cuộc tranh luận tại EU về khối tài sản bị đóng băng của Nga đã trở thành phép thử đối với niềm tin của Brussels vào khả năng cầm cự lâu dài của Ukraine.
