Chiến dịch 'Mạng nhện': Nước đi mạo hiểm của Ukraine

Ukraine đã sử dụng công nghệ gì?

Những ngày qua, chiến dịch tấn công của Ukraine vào các căn cứ không quân chiến lược của Nga, mang tên “Mạng nhện” đã gây xôn xao dư luận quốc tế. Đây là lần đầu tiên kể từ đầu xung đột, hạ tầng không quân chiến lược của Nga, vốn được bảo vệ bởi nhiều tầng phòng không, lại bị tấn công cùng lúc, một cách có tổ chức và đầy bất ngờ. Vậy Ukraine đã sử dụng chiến thuật nào để xuyên thủng mạng lưới phòng thủ dày đặc của Nga? Thiệt hại thực tế là bao nhiêu? Và đằng sau chiến dịch này có hay không bàn tay của phương Tây?

Theo thông tin từ Cơ quan An ninh Ukraine (SBU), chiến dịch “Mạng nhện” được lên kế hoạch và chuẩn bị kỹ lưỡng trong suốt một năm rưỡi. Điểm then chốt của chiến dịch nằm ở cách tiếp cận mang tính đột phá, thay vì phóng UAV từ lãnh thổ Ukraine và đối mặt với hệ thống phòng không tầng cao như S-400, các máy bay không người lái cỡ nhỏ và trung được vận chuyển sẵn vào lãnh thổ Nga bằng xe tải dân sự ngụy trang, đặt trong các container và thùng gỗ có cơ chế mở nắp tự động.

Từ vị trí cách mục tiêu chỉ vài trăm hoặc vài chục km, các UAV nhận tín hiệu kích hoạt từ xa để cất cánh. Cách làm này giúp vượt qua sự phát hiện của radar Nga và khiến các đòn tấn công gần như đồng loạt, làm quá tải năng lực phản ứng phòng không của đối phương.

Theo ông Andrey Kumov, cựu thành viên đơn vị chống khủng bố Alpha, các xe tải này hoàn toàn có thể đã lọt qua các trạm kiểm soát nếu không có thông tin tình báo cụ thể. Thông thường, quá trình kiểm tra chỉ gồm kiểm tra giấy tờ, thẩm vấn sơ bộ tài xế và quan sát hàng hóa bằng mắt thường. Nếu hàng hóa được ngụy trang kỹ và tài xế không biết rõ mình đang chở gì, việc phát hiện là gần như không thể.

Trên thực tế, nhiều tài xế khai rằng họ chỉ được thuê chở các “nhà lắp ghép” hay “mô-đun công trình”, và nhận chỉ dẫn qua điện thoại. Địa điểm giao hàng thường gần các cơ sở quân sự. Bộ Nội vụ Nga hôm 2/6 đã phát lệnh truy nã Artem Timofeev, 37 tuổi, người bị nghi là nhân vật đứng sau mạng lưới vận chuyển UAV vào lãnh thổ Nga.

Một bất ngờ khác là về công nghệ: chiến dịch sử dụng phần mềm ArduPilot - một hệ thống điều khiển máy bay mã nguồn mở, miễn phí được ra mắt từ năm 2007. Điều đáng chú ý là ArduPilot không phải phần mềm quân sự, mà được thiết kế cho máy bay điều khiển từ xa dân dụng. Tuy nhiên, nhờ khả năng tùy biến cao, phần mềm này đã được các kỹ sư Ukraine khai thác để điều khiển UAV tự chế với độ chính xác và ổn định cao trong điều kiện tác chiến thực địa.

Một phần quan trọng trong chiến dịch là UAV FPV Osa - mẫu UAV nội địa của Ukraine. Osa có thiết kế khép kín, khung vỏ chắc chắn, dây dẫn sắp xếp tinh gọn và các cổng kết nối cố định giúp nó chịu được vận chuyển dài ngày trong điều kiện khắc nghiệt. UAV này có thể mang tải trọng tới 3,3 kg, bay liên tục 15 phút, đạt tốc độ 150 km/h và hoạt động ổn định ngay cả khi có gió mạnh.

Một số UAV còn được tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện điểm yếu trên thân máy bay đối phương. Thậm chí, quá trình lắp ráp cuối cùng của UAV được tiến hành ngay trên lãnh thổ Nga.

Dữ liệu từ mạng lưới nguồn mở (OSINT) và hình ảnh vệ tinh thương mại xác nhận nhiều vụ nổ lớn và đám cháy đã xảy ra tại khu vực Irkutsk và Murmansk trong đêm 1/6, kéo dài sang ngày 2/6.

Bộ Quốc phòng Nga hôm 1/6 thừa nhận đã có nhiều vụ tấn công bằng máy bay không người lái nhằm vào các địa điểm quân sự. Tuy nhiên, phần lớn UAV đã bị đánh chặn và không gây thiệt hại đáng kể.

Ở chiều ngược lại, phía Ukraine tuyên bố đã vô hiệu hóa hơn 40 máy bay và công bố đoạn video ghi lại cảnh UAV tiếp cận và nhắm mục tiêu vào nhiều máy bay ném bom chiến lược, trong đó có hai máy bay A-50.

Trong khi đó, Reuters dẫn lời hai quan chức giấu tên của Mỹ ngày 4/6 ước tính, chiến dịch “Mạng nhện” của Ukraine đã phá huỷ 10 máy bay quân sự của Nga trong tổng cộng khoảng 20 chiếc bị đánh trúng. Con số này thấp hơn nhiều so với ước tính mà Ukraine đưa ra.

Phóng viên quân sự thân Nga, Yuriy Podolyaka, nhận định thiệt hại từ chiến dịch “Mạng nhện” không ảnh hưởng lớn đến sức mạnh của lực lượng hàng không vũ trụ Nga. Theo ông, chỉ có tối đa 5 máy bay Tu-95 bị trúng đòn, trong đó ba chiếc bị hư hại nhẹ, một chiếc Il-20 hư hỏng nặng và không thể sửa chữa.

Ông cũng lưu ý rằng không có hình ảnh nào xác nhận việc Tu-160 hay Tu-22 bị trúng đạn - hai dòng máy bay chiến lược chủ lực khác của Nga. Hiện Moscow vẫn duy trì 58 chiếc Tu-95MS, 19 chiếc Tu-160 và 55 chiếc Tu-22M3M trong biên chế. Trong kịch bản xấu nhất, việc mất 5 chiếc Tu-95MS chỉ dưới 10% tổng số.

Ukraine có hành động độc lập?

Theo giới quan sát, chiến dịch “Mạng nhện” của Ukraine đã gửi đi thông điệp quan trọng, không chỉ đến Nga, mà còn cả các đồng minh phương Tây của Kiev. Đó là Ukraine chưa khuất phục và vẫn có thể gây thêm tổn thất cho Moscow. Tuy nhiên, chiến dịch này cũng làm dấy lên tranh cãi: Ukraine có thực sự hành động độc lập? Trong khi đó, đến nay giới chức Mỹ nhiều lần khẳng định Washington không được Ukraine thông báo trước về cuộc tấn công.

Ngay từ đầu xung đột, phía Nga luôn coi chiến sự tại Ukraine là một “cuộc chiến ủy nhiệm” giữa Moscow và NATO. Điện Kremlin thường xuyên cáo buộc phương Tây, đặc biệt là Mỹ, đứng sau các chiến dịch quân sự của Kiev, thông qua việc cung cấp vũ khí, thông tin tình báo và hỗ trợ công nghệ. Nga thậm chí từng cảnh báo sẽ không loại trừ khả năng tấn công các cơ sở hậu cần và kho đạn của NATO tại châu Âu nếu cần thiết.

Tuy nhiên, trong chiến dịch “Mạng nhện”, Ukraine đã chủ động lên tiếng phủ nhận sự can dự của bất kỳ đồng minh phương Tây nào. Giới lãnh đạo nước này nhấn mạnh đây là một chiến dịch hoàn toàn nội địa – từ thiết kế UAV, vận hành tấn công, cho đến thu thập thông tin tình báo. Kiev cũng công bố các hình ảnh cho thấy họ sử dụng UAV do Ukraine sản xuất, tận dụng dữ liệu từ vệ tinh thương mại và không sử dụng vũ khí do phương Tây cung cấp như tên lửa tầm xa Taurus.

Tuyên bố của Ukraine được hiểu là nỗ lực tránh làm gia tăng căng thẳng với Nga, vốn luôn xem các hoạt động quân sự của Ukraine như sự can thiệp gián tiếp từ Mỹ và NATO. Tuy vậy, không phải ai cũng tin rằng Ukraine có thể tự mình tiến hành một chiến dịch phức tạp như vậy.

Một số chuyên gia phương Tây tỏ ra hoài nghi về năng lực công nghệ độc lập của Kiev. Họ đặt câu hỏi liệu Ukraine có thể tự điều khiển hàng chục UAV bay hàng nghìn km mà không có hệ thống truyền thông vệ tinh quân sự? Nhiều ý kiến cho rằng, nếu không có sự hỗ trợ tình báo và hạ tầng kỹ thuật từ Mỹ, việc thực hiện chiến dịch tầm xa như “Mạng nhện” là điều khó khả thi.

Nhà Trắng xác nhận rằng Ukraine không hề thông báo trước với Tổng thống Trump về kế hoạch tấn công. Người phát ngôn Nhà Trắng Karoline Leavitt từ chối bình luận về quan điểm của Tổng thống về chiến dịch “Mạng nhện”, chỉ nói rằng ông muốn “chiến tranh kết thúc càng sớm càng tốt”.

Nga sẽ đáp trả như thế nào?

Chiến dịch “Mạng nhện” do Ukraine tiến hành ngày 1/6 đã đánh dấu một bước leo thang đáng kể trong cuộc xung đột kéo dài hơn ba năm giữa Kiev và Moscow. Tổng thống Mỹ Donald Trump, sau cuộc điện đàm hơn một giờ với Tổng thống Nga Vladimir Putin hôm 4/6, xác nhận Nga sẽ “đáp trả mạnh mẽ”, đồng thời cảnh báo nguy cơ xung đột có thể lan rộng nếu không kiểm soát tốt tình hình. Dư luận quốc tế, các chuyên gia quân sự và giới quan sát đang theo dõi chặt chẽ các kịch bản mà Điện Kremlin có thể lựa chọn, từ phản ứng quân sự quy mô lớn, tăng cường năng lực phòng thủ, đến cho răn đe hạt nhân chiến lược.

Đặc phái viên của Tổng thống Mỹ Donald Trump về vấn đề Ukraine, ông cảnh báo rằng các cuộc tấn công sâu vào lãnh thổ Nga – đặc biệt là nhằm vào lực lượng răn đe hạt nhân – có thể dẫn tới phản ứng mạnh và khó lường từ Moscow.

Khả năng đầu tiên và dễ nhận thấy nhất là Nga sẽ tiến hành làn sóng không kích mới nhằm vào cơ sở hạ tầng quân sự và dân sự then chốt của Ukraine. Mục tiêu có thể bao gồm hệ thống điện, đường sắt, kho tiếp vận, và trung tâm chỉ huy.

Ngoài phản công, Nga cũng đang ráo riết củng cố năng lực phòng thủ tại các căn cứ không quân - mục tiêu chính của chiến dịch UAV Ukraine. Chuyên gia Yuri Knutov đề xuất triển khai thường trực các tổ hợp phòng không tầm ngắn và trung như Pantsir-S1 và Buk-M3. Cùng với đó là việc tăng cường sử dụng hệ thống tác chiến điện tử (EW) nhằm gây nhiễu và vô hiệu hóa UAV từ xa. Một số biện pháp vật lý cũng được đề xuất như kiểm tra gắt gao phương tiện ra vào căn cứ, sử dụng hầm trú máy bay và lưới Kevlar để che chắn khỏi UAV cảm tử.

Một khả năng khác, theo giới phân tích quốc tế, là Nga có thể dùng vụ tấn công này để tái khẳng định “lằn ranh đỏ” trong cuộc chiến, trong đó có khả năng nâng mức cảnh báo của lực lượng răn đe hạt nhân nhằm gửi thông điệp tới Ukraine và phương Tây.

Một trong những phản ứng mạnh mẽ được thảo luận là việc Nga sử dụng tên lửa đạn đạo tầm trung mang đầu đạn siêu vượt âm Oreshnik - loại vũ khí có khả năng xuyên thủng mọi hệ thống phòng không hiện tại.

Dù nhiều biện pháp quân sự đang được cân nhắc, nhưng Nga có thể sẽ chưa hành động ngay mà tiếp tục quan sát phản ứng từ Ukraine và phương Tây. Tình hình trên chiến trường hiện “không thuận lợi cho Ukraine”, khi Nga đang thận trọng tiến quân ở nhiều hướng và tránh tổn thất không cần thiết.

Điều này cho thấy một phương án khác: Moscow có thể lựa chọn thời điểm phản công chiến lược sau khi đánh giá kết quả phản công mùa hè của Ukraine, từ đó đưa ra điều chỉnh chính sách phù hợp hơn với lợi ích dài hạn.

Đại sứ quán Mỹ tại Ukraine ngày 4/6 đã phát đi cảnh báo an ninh mới, khuyến cáo công dân Mỹ tuân thủ còi báo động không kích và tìm nơi trú ẩn an toàn do nguy cơ các cuộc không kích quy mô lớn tiếp tục diễn ra. Bộ Ngoại giao Mỹ cũng đề nghị công dân Mỹ dự trữ nước uống, thực phẩm và thuốc men cần thiết.

Một phái đoàn cấp cao của Ukraine đến thăm thủ đô Washington trong tuần này đã đưa ra cảnh báo về các kế hoạch tấn công sắp tới của Nga nhằm vào Ukraine, đồng thời kêu gọi gây thêm áp lực lên Moscow để đạt được một lệnh ngừng bắn và thỏa thuận hòa bình.

Một số nhà bình luận quân sự và các kênh Telegram ủng hộ Điện Kremlin đang ví cuộc tấn công UAV hôm 1/6 của Ukraine là "khoảnh khắc Trân Châu Cảng" của Nga - ám chỉ vụ tập kích chấn động của Nhật Bản vào căn cứ hải quân Mỹ năm 1941, kéo Washington vào Thế chiến thứ hai.

Blogger quân sự Nga Roman Alekhin viết trên Telegram, trong đó kỳ vọng phản ứng của Moscow sẽ tương tự như cách Mỹ đáp trả Trân Châu Cảng, hoặc thậm chí còn mạnh tay hơn. Sự ví von này cho thấy cuộc khủng hoảng Nga - Ukraine, một lần nữa, đang đứng trước ngã rẽ nguy hiểm.

Các chuyên gia quốc tế cho rằng chiến dịch “Mạng nhện” nói riêng, hay các cuộc tấn công quy mô lớn của Ukraine nhằm vào sâu lãnh thổ Nga nói chung không đủ khả năng thay đổi cục diện chiến trường, cũng như càng không thể buộc Điện Kremlin thay đổi lập trường. Và đúng như dự đoán, Nga vẫn giữ thái độ cứng rắn tại vòng đàm phán hòa bình thứ hai với Ukraine tại Istanbul, với bản ghi nhớ 12 điểm thể hiện rõ mục tiêu kiểm soát lãnh thổ và hợp thức hóa các kết quả quân sự đã đạt được. Câu hỏi đặt ra hiện nay là các cuộc đàm phán hòa bình Nga - Ukraine có thể giải quyết điều gì và xung đột quân sự có thể kéo dài bao lâu? Nếu không bên nào chịu nhượng bộ, cả Nga và Ukraine sẽ phải đối mặt với cuộc chiến tiêu hao kéo dài, không có chiến thắng rõ ràng, và càng không có hòa bình thực sự.