Tín hiệu tích cực từ cuộc đàm phán Mỹ - Trung

Tín hiệu tích cực

Cuộc gặp cấp cao này tập trung chủ yếu vào hai vấn đề then chốt: việc Trung Quốc siết chặt xuất khẩu đất hiếm và các biện pháp kiểm soát công nghệ cao từ phía Mỹ.

Về phía Mỹ, các quan chức do cố vấn kinh tế Kevin Hassett dẫn đầu đã bày tỏ sự linh hoạt nhất định trong chính sách kiểm soát xuất khẩu công nghệ. Theo đó, Mỹ sẵn sàng nới lỏng một số hạn chế đối với các mặt hàng như phần mềm thiết kế chip, hóa chất công nghiệp và linh kiện máy móc có thể sử dụng được vào mục đích dân sự và quân sự. Tuy nhiên, các mặt hàng nhạy cảm như chip AI tiên tiến hoặc công nghệ liên quan đến an ninh quốc phòng vẫn tiếp tục bị kiểm soát nghiêm ngặt.

Đáp lại, Trung Quốc tỏ dấu hiệu sẵn sàng cấp phép xuất khẩu đất hiếm theo hướng cởi mở hơn, điều mà Mỹ đặc biệt quan tâm trong bối cảnh ngành sản xuất xe điện và công nghệ cao đang gia tăng nhu cầu nguyên liệu. Bắc Kinh cũng nhấn mạnh rằng các biện pháp quản lý đất hiếm không mang tính chất chính trị mà nhằm bảo vệ tài nguyên và môi trường. Tuy nhiên, phía Trung Quốc cũng đề nghị Washington cần có bước đi rõ ràng hơn trong việc tháo gỡ các lệnh cấm đối với các doanh nghiệp công nghệ Trung Quốc.

Các thị trường tài chính toàn cầu phản ứng tích cực ngay sau tin tức từ London. Các chỉ số chứng khoán chính tại Mỹ và châu Âu như S&P 500, Nasdaq và FTSE 100 đều tăng nhẹ. Giá dầu và đồng nhân dân tệ cũng nhích lên do kỳ vọng vào khả năng nối lại luồng cung ứng nguyên liệu công nghiệp giữa hai nước.

Cuộc đàm phán ngày 9/6 được xem là mở đầu thuận lợi cho giai đoạn mới trong quan hệ thương mại Mỹ - Trung, đặc biệt sau khi hai bên đã nhất trí tạm dừng leo thang căng thẳng trong vòng 90 ngày tại Geneva vào tháng trước.

Cuộc đối đầu công nghệ của thế kỷ

Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, Mỹ đã và đang tăng cường các biện pháp kiểm soát xuất khẩu công nghệ cao sang Trung Quốc. Những biện pháp này không chỉ phản ánh lo ngại về an ninh quốc gia mà còn thể hiện quyết tâm của Washington trong việc duy trì lợi thế công nghệ, đồng thời kiềm chế sự trỗi dậy của Bắc Kinh trong các lĩnh vực cốt lõi như bán dẫn, trí tuệ nhân tạo (AI), điện toán lượng tử và quốc phòng. Cuộc cạnh tranh này đang ngày càng mở rộng, ảnh hưởng sâu rộng đến chuỗi cung ứng toàn cầu, quan hệ đồng minh và trật tự công nghệ thế giới.

Từ đầu thập niên 2010, khi Trung Quốc bắt đầu triển khai chiến lược "Made in China 2025", với tham vọng đưa đất nước trở thành cường quốc sản xuất công nghệ cao, Mỹ đã bày tỏ sự quan ngại. Các lĩnh vực Trung Quốc muốn thống trị – như AI, robot, vi mạch, hàng không vũ trụ – đều là những trụ cột trong chiến lược an ninh và tăng trưởng kinh tế của Mỹ.

Dưới thời Tổng thống Donald Trump, Mỹ bắt đầu áp dụng các biện pháp cứng rắn như đưa tập đoàn viễn thông Huawei và các công ty công nghệ lớn của Trung Quốc vào danh sách đen (Entity List), cấm họ tiếp cận các linh kiện và phần mềm do Mỹ kiểm soát. Chính sách này tiếp tục được duy trì và mở rộng dưới thời Tổng thống Joe Biden, với sự ủng hộ từ cả hai đảng tại Quốc hội Mỹ.

Một trong những động thái mạnh mẽ nhất của Mỹ là hạn chế xuất khẩu thiết bị sản xuất chip tiên tiến sang Trung Quốc. Vào tháng 10 năm 2022, Bộ Thương mại Mỹ công bố các quy định mới cấm các công ty Mỹ bán cho Trung Quốc thiết bị sản xuất chip có công nghệ dưới 14nm (nanomet), đồng thời yêu cầu cấp phép đặc biệt để xuất khẩu phần mềm thiết kế bán dẫn, công nghệ EDA (tự động thiết kế điện tử) và các công cụ quang khắc tiên tiến.

Đặc biệt, các công ty như NVIDIA, AMD cũng bị yêu cầu hạn chế xuất khẩu các dòng GPU cao cấp như A100, H100 – vốn rất quan trọng đối với các hệ thống AI và siêu máy tính. Washington lo ngại rằng những con chip này có thể được Trung Quốc sử dụng để phát triển vũ khí tự hành, hệ thống giám sát và ứng dụng quân sự khác.

Mỹ đã vận động thành công Hà Lan và Nhật Bản – hai quốc gia nắm giữ công nghệ sản xuất máy khắc tia cực tím (EUV) và DUV – cùng tham gia kiềm chế Trung Quốc. ASML, tập đoàn Hà Lan độc quyền về máy EUV, đã bị cấm xuất khẩu loại thiết bị này sang Trung Quốc. Nhật Bản, với các công ty như Nikon và Tokyo Electron, cũng siết chặt việc cung cấp linh kiện then chốt cho ngành bán dẫn.

Ngoài ra, chính phủ Mỹ còn thúc đẩy các quốc gia thành viên trong nhóm G7 và Liên minh châu Âu (EU) cùng xây dựng hệ thống giám sát và kiểm soát công nghệ, nhằm tránh việc Trung Quốc “lách luật” thông qua các công ty trung gian.

Song song với việc kiểm soát xuất khẩu, Mỹ cũng tích cực đầu tư vào công nghệ trong nước. Đạo luật CHIPS and Science Act (2022) phân bổ hơn 50 tỷ USD để hỗ trợ sản xuất bán dẫn nội địa, nghiên cứu AI và các lĩnh vực chiến lược. Mục tiêu là giảm sự phụ thuộc vào chuỗi cung ứng toàn cầu – đặc biệt là từ châu Á – và đảm bảo Mỹ tiếp tục dẫn đầu về công nghệ.

Trung Quốc lên án các biện pháp của Mỹ là "chủ nghĩa bảo hộ công nghệ" và "phá hoại cạnh tranh công bằng". Bắc Kinh coi đây là một phần trong chiến lược kiềm chế toàn diện nhằm cản trở sự phát triển của nước này. Trong các diễn đàn quốc tế như G20 hay WTO, Trung Quốc nhiều lần cáo buộc Mỹ vi phạm nguyên tắc thương mại tự do.

Về đối sách, Trung Quốc đẩy mạnh tự lực tự cường bằng cách tăng đầu tư vào R&D (nghiên cứu và phát triển), phát triển các công ty chip nội địa như SMIC, và hỗ trợ các tập đoàn như Huawei tái thiết chuỗi cung ứng bán dẫn. Tuy nhiên, do thiếu công nghệ then chốt như máy khắc EUV và phần mềm thiết kế chip tiên tiến, tiến trình nội địa hóa vẫn còn nhiều thách thức.

Gần đây, Trung Quốc cũng có động thái phản công như cấm sử dụng chip của Micron trong các hệ thống hạ tầng quan trọng, mở rộng điều tra các công ty công nghệ phương Tây và hạn chế xuất khẩu kim loại hiếm như gallium và germanium – nguyên liệu thiết yếu cho ngành bán dẫn.

Cuộc đối đầu công nghệ Mỹ - Trung không chỉ ảnh hưởng đến hai nước mà còn tác động mạnh đến chuỗi cung ứng toàn cầu. Các công ty đa quốc gia như TSMC, Samsung, Intel, NVIDIA, ASML đều phải điều chỉnh chiến lược kinh doanh, tuân thủ các quy định mới, đồng thời đánh giá lại rủi ro địa chính trị.

Các nước trung lập như Ấn Độ, Việt Nam, Malaysia, và Mexico đang tận dụng cơ hội để thu hút đầu tư chuyển dịch chuỗi cung ứng. Tuy nhiên, sự phân mảnh công nghệ toàn cầu – nơi các hệ sinh thái phần cứng, phần mềm và tiêu chuẩn có thể bị chia cắt theo trục Mỹ - Trung – đang là nguy cơ hiện hữu.

Ngoài ra, cuộc cạnh tranh còn đẩy nhanh xu thế "quân sự hóa" công nghệ cao. Những tiến bộ trong AI, lượng tử, robot hay hệ thống điều khiển vũ khí đang được xem xét dưới góc độ chiến lược, thay vì thuần túy thương mại.

Cuộc đối đầu công nghệ giữa Mỹ và Trung Quốc chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Dù cả hai bên đều tuyên bố không muốn "tách rời hoàn toàn" (decoupling), nhưng các động thái thực tế cho thấy tiến trình tách biệt từng phần (de-risking) đang diễn ra sâu rộng, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ lưỡng dụng (dân sự và quân sự).

Tương lai của cuộc cạnh tranh này phụ thuộc vào nhiều yếu tố: mức độ phát triển nội địa hóa của Trung Quốc, hiệu quả các chính sách công nghiệp của Mỹ, thái độ của các đồng minh, cũng như biến động địa chính trị. Tuy nhiên, rõ ràng rằng công nghệ đã trở thành mặt trận chiến lược mới trong quan hệ quốc tế thế kỷ XXI – nơi quyền lực không chỉ đến từ quân đội hay kinh tế, mà còn từ những con chip và mã nguồn.

Trung Quốc xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ và châu Âu

Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa các nền kinh tế lớn ngày càng gia tăng, việc Trung Quốc – quốc gia kiểm soát phần lớn chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu – bất ngờ tuyên bố thiết lập “đường xanh” để tăng tốc cấp phép xuất khẩu cho các doanh nghiệp phương Tây đã tạo nên một bước ngoặt đáng chú ý trong cuộc đối đầu thương mại toàn cầu. Động thái này diễn ra sau các cuộc đàm phán thương mại giữa Bộ trưởng Thương mại Trung Quốc Vương Văn Đào và Ủy viên Thương mại châu Âu Maroš Šefčovič tại Paris, đây được coi là một tin tức tốt lành đối với các doanh nghiệp sản xuất ô tô Mỹ và châu Âu đang thiếu hụt nguyên liệu đầu vào.

Trung Quốc hiện là nhà sản xuất và chế biến hàng đầu thế giới về đất hiếm – nhóm nguyên tố đóng vai trò thiết yếu trong sản xuất ô tô điện, thiết bị điện tử, vũ khí hiện đại và công nghệ năng lượng tái tạo. Việc Bắc Kinh áp dụng kiểm soát xuất khẩu đối với một số hợp chất đất hiếm từ đầu tháng 4 đã khiến nhiều doanh nghiệp phương Tây rơi vào tình trạng báo động. Theo các hiệp hội ngành công nghiệp ô tô, nếu không có biện pháp giải quyết kịp thời, một loạt nhà máy sản xuất tại Mỹ và châu Âu có thể phải ngừng hoạt động từ giữa mùa hè do thiếu hụt nam châm đất hiếm – thành phần quan trọng trong cả động cơ điện lẫn động cơ đốt trong.

Trước áp lực ngày càng gia tăng từ cộng đồng doanh nghiệp, Trung Quốc đã quyết định mở một “đường xanh” – một cơ chế ưu tiên xét duyệt hồ sơ xuất khẩu đối với các công ty châu Âu đủ điều kiện. Bộ Thương mại Trung Quốc tuyên bố rằng nước này sẵn sàng tăng tốc quá trình cấp phép xuất khẩu nguyên liệu đất hiếm, với điều kiện phía EU có những “bước đi tương xứng” nhằm thúc đẩy thương mại công bằng, đặc biệt là trong lĩnh vực công nghệ cao.

Đây được coi là động thái có tính chất “đối ứng mềm”, nhằm tạo không gian đối thoại thay vì leo thang căng thẳng như các cuộc chiến thuế quan trước đây.

Cùng thời điểm đó, Trung Quốc cũng đã cấp phép tạm thời cho một số nhà cung cấp của ba ông lớn ngành ô tô Mỹ – General Motors, Ford và Stellantis (công ty mẹ của các thương hiệu như Jeep, Chrysler, Fiat, Peugeot). Theo Reuters, các giấy phép này có hiệu lực tạm thời trong vòng sáu tháng, nhằm giải tỏa áp lực ngắn hạn đối với chuỗi cung ứng sản xuất. Stellantis xác nhận họ đã chủ động làm việc với các nhà cung cấp và chính quyền Trung Quốc để đảm bảo quy trình cấp phép diễn ra trơn tru, và cho đến nay vẫn chưa gặp phải sự gián đoạn lớn trong hoạt động sản xuất.

Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng động thái “mở cửa có điều kiện” này không phải là một cam kết lâu dài mà chỉ là bước đi mang tính chiến thuật của Bắc Kinh. Trong bối cảnh căng thẳng công nghệ giữa Trung Quốc với Mỹ và EU chưa có dấu hiệu hạ nhiệt – đặc biệt là liên quan đến các hạn chế xuất khẩu chất bán dẫn và công nghệ trí tuệ nhân tạo – đất hiếm đang trở thành một “con bài chiến lược” mà Trung Quốc sử dụng để gây sức ép và tạo đòn bẩy thương lượng.

Phản ứng trước thông tin Trung Quốc thiết lập “đường xanh”, thị trường đã có những dấu hiệu tích cực. Cổ phiếu của các hãng sản xuất xe điện và chip tại Mỹ và châu Âu tăng nhẹ do kỳ vọng chuỗi cung ứng được nối lại. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn tỏ ra thận trọng. Một số công ty cho biết quy trình xin cấp phép, dù có kênh “ưu tiên”, vẫn đối mặt với thủ tục phức tạp và thời gian xử lý kéo dài.

Ở chiều ngược lại, động thái “nới lỏng có điều kiện” này cũng mở ra cơ hội cho các cuộc đàm phán thương mại song phương. Trung Quốc kỳ vọng có thể trao đổi bằng cách yêu cầu Mỹ và EU giảm bớt các lệnh cấm xuất khẩu công nghệ cao, hoặc hạ mức thuế chống trợ cấp áp lên xe điện Trung Quốc. Trong các cuộc gặp gần đây tại Paris và London, Trung Quốc và EU đã thảo luận khả năng áp dụng mức giá sàn đối với xe điện thay vì thuế trừng phạt, trong khi Mỹ đang cân nhắc các cơ chế linh hoạt hơn về xuất khẩu chip tiên tiến.

Cuộc đàm phán thương mại Mỹ - Trung tại London mang đến những tín hiệu tích cực, được tạo đà từ việc Trung Quốc thể hiện thiện chí hợp tác và tuyên bố nới lỏng xuất khẩu đất hiếm cho các đối tác phương Tây. Đây là bước đi quan trọng góp phần hạ nhiệt căng thẳng thương mại và hỗ trợ chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực ô tô và công nghệ cao. Tuy nhiên, phía trước vẫn còn nhiều thách thức, bao gồm sự cạnh tranh địa chiến lược, chính sách kiểm soát xuất khẩu và áp lực nội tại của các nền kinh tế lớn. Đối thoại và minh bạch đang chứng minh sẽ là chìa khóa cho ổn định lâu dài.