Tác động địa chính trị của thoả thuận khoáng sản Mỹ-Ukraine

Thỏa thuận lịch sử về tài nguyên thiên nhiên

Bộ Tài chính Mỹ đã đăng tải lên mạng xã hội X bức ảnh Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent và Phó Thủ tướng thứ nhất của Ukraine Yulia Svyrydenko ký kết thỏa thuận.

Thỏa thuận này đánh dấu bước đột phá trong quan hệ Mỹ - Ukraine sau khi quan hệ song phương xuống mức thấp nhất sau cuộc khẩu chiến giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky trong cuộc gặp tại Nhà Trắng vào tháng 2. Theo thỏa thuận này, hai bên sẽ thành lập Quỹ đầu tư tái thiết Mỹ - Ukraine và quy định thêm một số quyền, nghĩa vụ của mỗi bên.

Trong bài viết trên Telegram, Thủ tướng Ukraine Denys Shmyhal giải thích về Quỹ Đầu tư Tái thiết, cho biết Mỹ và Ukraine cùng quản lý một cách bình đẳng, có quyền biểu quyết ngang nhau và sẽ cùng đóng góp vào quỹ. Viện trợ quân sự tương lai của Washington sẽ được coi là đóng góp vào quỹ này, các khoản hỗ trợ trước đó không được tính.

50% số tiền thu được từ các dự án cấp phép mới trong lĩnh vực khai thác khoáng sản, dầu và khí đốt ở Ukraine sẽ được đưa vào quỹ. Doanh thu từ những dự án đã được triển khai từ trước sẽ không được tính cho quỹ này.

Ông Shmygal cũng nhấn mạnh Ukraine không bị yêu cầu trả bất kỳ “khoản nợ” nào cho hàng tỷ USD vũ khí họ đã nhận từ Mỹ và các hỗ trợ khác. “Lợi nhuận của quỹ sẽ được tái đầu tư độc quyền vào Ukraine”, ông nói và khẳng định đây là một thỏa thuận “tốt, bình đẳng và có lợi”.

Theo báo The Guardian, các điều khoản cuối cùng đã giảm gánh nặng hơn nhiều cho Ukraine so với những điều khoản mà ông Bessent đề xuất ban đầu vào tháng 2, trong đó có điều khoản rằng Mỹ sẽ kiểm soát 100% doanh thu từ quỹ tái thiết.

Trong khi đó, bà Svyrydenko cho biết các khoản đóng góp cho quỹ sẽ không bị tính thuế ở cả Mỹ cũng như Ukraine, nói thêm rằng Washington sẽ hỗ trợ thu hút thêm đầu tư và công nghệ cho Ukraine như một phần của thỏa thuận. Sau bước ký kết, thỏa thuận này cần chờ Quốc hội Ukraine phê duyệt.

Phía Mỹ chưa đưa ra thông tin cụ thể về thỏa thuận. Nhưng theo giới quan sát, đây có thể là lần đầu tiên Mỹ triển khai mô hình đầu tư chung với một quốc gia đang có chiến tranh, thể hiện sự dịch chuyển chiến lược từ viện trợ ngắn hạn sang can thiệp kinh tế có điều kiện.

Theo Bộ Tài chính Mỹ, Tập đoàn Tài chính Phát triển Quốc tế Mỹ sẽ làm việc với Ukraine để hoàn thiện các chi tiết của thỏa thuận.

Ukraine được và mất gì?

Theo giới quan sát, thỏa thuận khoáng sản giữa Mỹ và Ukraine là bước đi chiến lược có thể mang lại lợi ích kinh tế và an ninh cho cả hai bên. Đối với Ukraine, thỏa thuận vừa được ký kết là một động thái chiến lược nhằm củng cố sự ủng hộ của Tổng thống Mỹ Donald Trump trong các cuộc đàm phán ngừng bắn đang diễn ra với Nga. Thỏa thuận này được đưa ra sau khi ông Trump liên tục kêu gọi Ukraine hoàn trả viện trợ quân sự cho Mỹ. Tuy nhiên, nó cũng đặt ra nhiều câu hỏi về chủ quyền tài nguyên, mối quan hệ với EU và khả năng dẫn đến sự phụ thuộc mới.

Với thỏa thuận cuối cùng đã được ký kết, các quan chức Ukraine đã có thể thở phào nhẹ nhõm. Sau một quá trình đàm phán khó khăn, có lúc tưởng chừng bế tắc, Ukraine đã nỗ lực rất nhiều để đạt được một thỏa thuận giúp đưa họ vào vị thế mạnh nhất từ trước đến nay với Washington, kể từ khi Tổng thống Trump nhậm chức. Trong khi chính quyền Trump gây áp lực rất lớn lên Ukraine để chấp nhận các thỏa thuận trước đó, các quan chức Ukraine đã cho thấy họ có thể xoay xở và kiên trì để cuối cùng đạt được một thỏa thuận mà họ gọi là “công bằng”.

Theo các đề xuất trước đây từ Washington, Mỹ sẽ nắm quyền sở hữu một phần hoặc toàn bộ các vùng rộng lớn về tài nguyên thiên nhiên và cơ sở hạ tầng của Ukraine, điều này đã thúc đẩy Tổng thống Ukraine Zelensky vào tháng 2 khi tuyên bố ông “sẽ không ký thứ mà mười thế hệ người Ukraine sẽ phải trả tiền”.

Tuy nhiên, theo thoả thuận vừa được ký, Ukraine vẫn giữ toàn quyền sở hữu tài sản của mình và đã biến thỏa thuận này thành một quỹ đầu tư chung hướng tới tái thiết đất nước trong tương lai. Đáng chú ý, chỉ có sự hỗ trợ trong tương lai - không phải trong quá khứ - của Mỹ cho Ukraine được tính là đóng góp vào quỹ.

Mặc dù vậy, để có hiệu lực, thỏa thuận này vẫn cần được Quốc hội Ukraine phê chuẩn. Đối với Kiev, thỏa thuận khoáng sản đặt ra một phép tính phức tạp: trao đổi doanh thu tài nguyên tiềm năng dài hạn để lấy nhu cầu an ninh hiện hữu tức thời. Tuy nhiên, thời điểm đạt được thỏa thuận - giữa lúc xung đột đang diễn ra – làm dấy lên mối lo ngại về thế yếu của Kiev trong quá trình thương lượng, mặc cả.

Hiện các chi tiết cụ thể của thỏa thuận cuối cùng vẫn chưa được công khai, nhưng có nhiều vấn đề với thỏa thuận này. Theo phân tích mới của Global Witness, việc 50% số tiền thu được từ các dự án cấp phép mới trong lĩnh vực khai thác khoáng sản, dầu và khí đốt ở Ukraine sẽ được đưa vào quỹ có thể khiến 353 tỷ USD tiền dầu khí của Ukraine có nguy cơ bị Mỹ tịch thu, cộng với hàng tỷ USD khác từ các dự án khai thác mỏ.

Mỹ không chỉ để mắt đến dầu khí của Ukraine. Bản dự thảo thỏa thuận cuối cùng do ông Trump đề xuất vào cuối tháng 3 còn cho phép Washington ngăn chặn Ukraine bán khoáng sản cho bất kỳ quốc gia nào mà Mỹ quyết định không muốn có nguồn cung này.

Quỹ đầu tư mà Mỹ kiểm soát cũng sẽ có quyền ưu tiên từ chối tất cả các dự án mới để phát triển trữ lượng dầu, khí đốt và khoáng sản của Ukraine. Điều này có thể có nghĩa là các công ty từ các quốc gia khác sẽ không được phép đầu tư vào các dự án này trừ khi Mỹ từ chối cơ hội trước, qua đó cho phép Washington chọn lọc những triển vọng sinh lợi nhất và mở đường cho các công ty Mỹ tiếp quản một phần lớn nguồn tài nguyên phong phú của Ukraine. Ngoài ra, chính phủ Ukraine sẽ phải tiết lộ kế hoạch kinh doanh, báo cáo địa chất và dự báo tài chính của các dự án tài nguyên - những thông tin có khả năng nhạy cảm về mặt thương mại - cũng như “bất kỳ tài liệu nào khác có sẵn một cách hợp lý”.

Trong khi đó, theo truyền thông Mỹ, thỏa thuận vừa được hai bên ký kết không mang đến bảo đảm an ninh cụ thể nào cho Ukraine. Thỏa thuận cũng không có đề cập rõ ràng nào về số tiền sẽ được chi cho việc xây dựng lại trường học, bệnh viện hoặc các dịch vụ công thiết yếu khác của Ukraine.

Tại Kryvyi Rih, một thành phố của Ukraine nằm gần các nhà máy khai thác và chế biến quặng sắt, người dân không khỏi quan ngại về thỏa thuận khoáng sản mà chính phủ nước này ký với Mỹ.

Một số nhà quan sát cũng cho rằng thỏa thuận này cũng có thể làm suy yếu một thỏa thuận hợp tác khai khoáng mà Kiev đã ký với Liên minh châu Âu (EU) từ năm 2021. Việc làm mất lòng EU có thể làm tăng thêm những rào cản trên con đường gia nhập EU của Ukraine.

Mỹ được và mất gì?

Đối với Mỹ, thỏa thuận khoáng sản với Ukraine không chỉ trao cho Mỹ quyền tiếp cận ưu tiên đối với nguồn tài nguyên khoáng sản của Ukraine, mà còn mang ý nghĩa chiến lược sâu rộng trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị toàn cầu. Ukraine, quốc gia sở hữu nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú, đặc biệt là các khoáng sản chiến lược đang trở thành “quân bài chiến lược” trong cuộc đối đầu giữa các siêu cường.

Có thể thấy, việc Mỹ tiếp cận nguồn khoáng sản của Ukraine không phải là một quyết định ngẫu nhiên. Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị leo thang, đặc biệt là cuộc cạnh tranh gay gắt giữa Mỹ và Trung Quốc về công nghệ cao và năng lượng sạch, khoáng sản chiến lược đã trở thành yếu tố then chốt trong cuộc chơi quyền lực toàn cầu.

Theo Dữ liệu Khai khoáng Thế giới (WMD) 2024, Ukraine xếp thứ 40 trong số các quốc gia khai thác khoáng sản và sở hữu khoảng 5% trữ lượng khoáng sản của thế giới. Cục Nghiên cứu Địa chất và Khai khoáng Pháp hồi năm 2023 cho biết tại Ukraine có hơn 100 loại tài nguyên khoáng sản, trong đó có sắt, mangan, than chì, titanium, lithium và uranium. Đáng chú ý, Ukraine sở hữu khoảng 20% than chì của thế giới, một vật liệu thiết yếu cho pin điện. Ukraine cũng là nhà sản xuất mangan và titan lớn và cho biết nước này sở hữu các mỏ lithium lớn nhất châu Âu.

Mỹ từ lâu đã phụ thuộc vào Trung Quốc về các khoáng sản đất hiếm. Do đó, thỏa thuận với Ukraine không chỉ giúp Mỹ đa dạng hóa nguồn cung mà còn giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi cung ứng công nghệ.

Đối với Mỹ, thỏa thuận này mang lại nhiều lợi ích chiến lược. Washington không chỉ đảm bảo được nguồn cung khoáng sản chiến lược mà còn củng cố ảnh hưởng địa chính trị tại Đông Âu – khu vực vốn là “sân sau” của Nga.

Tuy nhiên, thách thức đặt ra cũng không ít vì khai thác mỏ là một nỗ lực dài hạn. Ukraine vẫn cần phải thực hiện lập bản đồ địa chất toàn diện. Từ thời điểm xác định được trữ lượng, trên toàn cầu, trung bình phải mất 18 năm để phát triển một mỏ khoáng sản và tiêu tốn hàng trăm triệu USD để xây dựng nhà máy.

Rủi ro cũng hiện hữu khi Mỹ phải đầu tư vào một khu vực đang bất ổn về chính trị và an ninh. Dù Ukraine sở hữu trữ lượng khoáng sản lớn, nhưng không phải tất cả tài nguyên này đã được khai thác hoặc có thể khai thác dễ dàng. Mặt khác, gần 40% các mỏ này vẫn đang nằm dưới sự kiểm soát của Nga hoặc ở khu vực tiền tuyến, gây khó khăn cho việc khai thác.

Trong bối cảnh ấy, ngay cả khi Washington đạt thỏa thuận khoáng sản với Kiev, Mỹ vẫn khó đạt được lợi ích lớn nếu không có sự hợp tác của Moscow. Tổng thống Nga Vladimir Putin hôm 24/2 đã để ngỏ khả năng làm việc cùng các đối tác Mỹ trong việc phát triển khoáng sản đất hiếm, thậm chí là ở các khu vực đã sáp nhập vào Nga. Tuy nhiên, một số ý kiến cho rằng, dù hợp tác với Mỹ nhưng Nga “sẽ không bao giờ chấp nhận” việc quân đội hoặc các nhà thầu quân sự Mỹ tham gia vào hoạt động khai thác khoáng sản ở Ukraine, bởi thỏa thuận này có nguy cơ làm suy yếu ảnh hưởng kinh tế và chính trị của Nga tại Ukraine.

Theo giới quan sát, thỏa thuận khoáng sản với Ukraine dường như không chỉ giúp Mỹ tiếp cận các nguồn tài nguyên quý của Ukraine mà còn nhằm củng cố ảnh hưởng của Washington tại Đông Âu, đồng thời kiềm chế tầm ảnh hưởng của Nga và ngăn chặn sự thâm nhập của Trung Quốc vào khu vực này. Tuy nhiên, thỏa thuận này cũng có thể đặt các quốc gia nhỏ và yếu thế như Ukraine mất đi quyền kiểm soát tài nguyên chiến lược và trở thành “con tốt” trong cuộc đối đầu địa chính trị giữa các siêu cường. Thỏa thuận cũng cho thấy cách thức tiếp cận ngoại giao quốc tế với góc nhìn giao dịch của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump. Đây có thể là thỏa thuận khoáng sản đầu tiên thuộc loại này, nhưng sẽ không phải là thỏa thuận cuối cùng mà chính quyền Trump đàm phán, khi ông Trump đã thể hiện sự quan tâm đến việc tiếp cận khoáng sản từ Greenland, Canada và thậm chí là Nga.