Tái trừng phạt Iran có giúp nối lại đàm phán hạt nhân?
Đối với Iran, các cuộc đàm phán hạt nhân tiếp theo với phương Tây sẽ không còn ý nghĩa nữa khi nhóm E3 kích hoạt cơ chế tái áp đặt trừng phạt đối với nước này.
Căng thẳng về vấn đề hạt nhân Iran đã leo thang sau khi nhóm E3 gồm 3 nước châu Âu là Anh, Pháp và Đức chính thức khởi động tiến trình tái áp đặt các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc đối với Iran, sau khi các nỗ lực ngoại giao nhằm kiềm chế chương trình hạt nhân của nước này rơi vào bế tắc. Động thái này đã gây ra phản ứng mạnh mẽ từ Iran, cảnh báo nguy cơ leo thang và đổ vỡ thỏa thuận hạt nhân năm 2015. Quyết định của nhóm E3 cũng cũng cho thấy sự chia rẽ sâu sắc hơn trong cộng đồng quốc tế về vấn đề này.
E3 khởi động tiến trình tái áp đặt trừng phạt Iran
Theo thông báo gửi Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc hôm 29/8, nhóm E3 gồm ba nước Anh, Pháp, Đức đã kích hoạt cơ chế tái áp đặt lệnh trừng phạt, hay còn gọi là cơ chế khôi phục nhanh (snapback), vốn được đưa ra trong Kế hoạch hành động chung toàn diện (JCPOA), hay còn gọi là thỏa thuận hạt nhân Iran. Đây là một thỏa thuận được ký năm 2015 giữa Iran và nhóm P5+1 (gồm Trung Quốc, Pháp, Nga, Anh, Mỹ và Đức) nhằm hạn chế chương trình hạt nhân của Iran để đổi lấy việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt quốc tế.
Lãnh đạo 3 nước châu Âu cho rằng, kể từ năm 2019, Iran đã cố tình ngừng thực hiện hầu hết các cam kết theo JCPOA, trong đó có việc tích trữ một kho dự trữ uranium làm giàu cao lên đến độ tinh khiết 60%, gần với mức khoảng 90% dùng để chế tạo vũ khí, mà không có bất kỳ lý do dân sự chính đáng nào. Các nước phương Tây cho rằng, không cần thiết phải làm giàu uranium ở mức cao như vậy cho mục đích dân sự và không có quốc gia nào khác làm như vậy mà không sản xuất bom hạt nhân. Tuy nhiên, Iran từ lâu khẳng định chương trình hạt nhân chỉ phục vụ mục đích hòa bình và năng lượng, bao gồm việc xây dựng thêm các nhà máy điện hạt nhân để đáp ứng nhu cầu trong nước.
Iran cũng đã ngừng cung cấp quyền tiếp cận cho IAEA theo thỏa thuận JCPOA. Hơn nữa, gần đây, nước này đã giảm đáng kể quyền tiếp cận vật liệu hạt nhân và các địa điểm mà họ có nghĩa vụ cung cấp theo Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT).
"Cho đến nay, Iran vẫn chưa có dấu hiệu nào cho thấy họ nghiêm túc về việc đáp ứng các yêu cầu này. Iran không thực hiện nghĩa vụ hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Iran cũng chưa tham gia lại các cuộc đàm phán với Mỹ nhằm đạt được một giải pháp ngoại giao có thể chấp nhận được. Thông báo của chúng tôi gửi Hội đồng Bảo an hiện đã kích hoạt thời hạn 30 ngày".
Bà Barbara Woodward - Đại sứ Vương quốc Anh tại Liên hợp quốc
Nhóm E3 gồm Anh, Pháp, Đức đã trở thành kênh ngoại giao duy nhất với Iran sau khi Israel tấn công các cơ sở hạt nhân của Tehran vào tháng 6 trong cuộc chiến 5 ngày. Bộ ba này đã tổ chức một số vòng đàm phán với Iran với mục tiêu đạt được thỏa thuận nhằm hoãn cơ chế tái áp đặt trừng phạt “snapback” trước khi cơ chế này hết hạn vào giữa tháng 10. Theo cơ chế này, EU có quyền khôi phục các biện pháp trừng phạt được dỡ bỏ theo Kế hoạch hành động chung toàn diện (JCPOA).
"Cơ chế khôi phục nhanh là một trong những cơ chế cuối cùng còn lại của thỏa thuận hạt nhân Iran, cho phép bất kỳ bên ký kết nào được đơn phương khôi phục các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc đã áp đặt lên Iran. Đức, Pháp và Anh muốn duy trì cơ chế này để khôi phục quyền giám sát chương trình hạt nhân của Iran, cũng như buộc Iran quay trở lại bàn đàm phán".
TS. Sanam Vakil - Viện nghiên cứu Quốc tế Hoàng gia Anh
Tiến sĩ Hasni Obeidi, Giáo sư Quan hệ Quốc tế tại Đại học Geneva, Thụy Sĩ nhận định rằng, nhóm E3 kích hoạt cơ chế tái trừng phạt vào thời điểm này vì ba lý do chính.
Thứ nhất là lý do chiến lược, cơ chế này là quân bài duy nhất còn lại của châu Âu sau khi Iran từ chối đề xuất gia hạn thỏa thuận hạt nhân.
Thứ hai là lý do địa chính trị, các nước châu Âu vẫn chưa thể vượt qua được liên minh Iran và Nga. Họ tin rằng Tehran đang hỗ trợ Moscow trong cuộc xung đột tại Ukraine, điều mà châu Âu coi là sẽ gây ảnh hưởng lớn đến chương trình an ninh quốc gia của ba nước này.
Thứ ba là sự phối hợp giữa châu Âu và Mỹ. Châu Âu vẫn tạo ra không gian, coi việc kích hoạt cơ chế này là khởi đầu của một quá trình đàm phán với Mỹ chứ không phải là các lệnh trừng phạt ngay lập tức.
Bà Barbara Woodward - Đại sứ Vương quốc Anh tại Liên hợp quốc cho biết: "Điều này không đánh dấu sự kết thúc của các nỗ lực ngoại giao. Đề nghị gia hạn của chúng tôi vẫn còn trên bàn đàm phán. Chúng tôi hy vọng Iran sẽ thực hiện các bước cần thiết để giải quyết những lo ngại nghiêm trọng của cộng đồng quốc tế về chương trình hạt nhân của nước này. Chúng tôi kêu gọi Iran xem xét lại lập trường này, đạt được một thỏa thuận dựa trên đề xuất của chúng tôi và góp phần tạo ra không gian cho một giải pháp ngoại giao lâu dài cho vấn đề này".
Trước mắt, sau khi nhận đề nghị của E3, Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc sẽ có 10 ngày để bỏ phiếu về một nghị quyết tiếp tục nới lỏng lệnh trừng phạt đối với Iran. Nghị quyết này chỉ có thể được thông qua nếu có ít nhất chín phiếu thuận và không có phiếu phủ quyết nào từ các nước P5 +1 (gồm Mỹ, Nga, Trung Quốc, Anh, Đức và Pháp). Nếu không có nghị quyết nào được thông qua trong vòng 30 ngày, các lệnh trừng phạt sẽ tự động được kích hoạt.
Sau khi nhóm E3 thông báo khởi động tiến trình tái áp đặt trừng phạt, Iran đã lên án và cảnh báo sẽ có "hậu quả". Nga và Trung Quốc cũng phản đối mạnh mẽ, cho rằng việc tái áp đặt trừng phạt có thể phá hủy nỗ lực chính trị, đẩy nguy cơ leo thang căng thẳng. Trong khi đó, Mỹ hoan nghênh động thái này của E3.
Lập trường của các bên liên quan
Đại sứ Iran tại Liên hợp quốc Amir Saeid Iravani hôm 29/8 cho biết, thông báo của nhóm E3 "là phi thực tế" và vô hiệu.
"Iran kiên quyết bác bỏ và lên án thông báo bất hợp pháp của Pháp, Đức và Vương quốc Anh. Hành động này đã lách luật cơ chế giải quyết tranh chấp của Kế hoạch Hành động chung Toàn diện. Đây là một nỗ lực bất hợp pháp nhằm khôi phục lại thỏa thuận đã bị hủy bỏ, vi phạm Nghị quyết 2231. E3 không có tư cách pháp lý hay đạo đức để sử dụng cái gọi là 'bật đèn xanh'. Thông báo của họ là vô hiệu”.
Ông Amir Saeid Iravani, Đại sứ của Iran tại Liên hợp quốc
Đài truyền hình quốc gia Iran IRIB cho biết, Ngoại trưởng Iran Araqchi phản đối mạnh mẽ bước đi mới nhất của E3 và đã điện đàm với lãnh đạo nhóm các nước E3 và Cao ủy phụ trách chính sách đối ngoại của EU, Kaja Kallas, kêu gọi họ đảo ngược tiến trình này.
Trong khi đó, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Iran Esmaeil Baghaei khẳng định rằng, Tehran sẽ không bao giờ nhượng bộ trước các mối đe dọa hay thỏa hiệp để đổi lấy bất kỳ hình thức nhượng bộ nào.
Nước cộng hòa Hồi giáo này cũng cho biết sẽ xem xét kế hoạch rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT). Tuy nhiên, phía Iran cũng khẳng định nước này sẵn sàng đàm phán “công bằng và thiện chí”, đồng thời nhấn mạnh Iran sẽ không khuất phục trước sự đe dọa hoặc sức ép chính trị.
Trung Quốc cũng chỉ trích mạnh mẽ động thái của E3 là “không mang tính xây dựng”. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Quách Gia Côn cho biết, “Vấn đề hạt nhân Iran đang ở thời điểm quan trọng. Việc tái khởi động cơ chế áp đặt trừng phạt sẽ làm suy yếu tiến trình giải quyết chính trị và ngoại giao cho vấn đề hạt nhân Iran”.
Bộ Ngoại giao Nga hôm 30/8 cho rằng, việc tái áp đặt trừng phạt có thể thúc đẩy nguy cơ leo thang căng thẳng.
“Chúng tôi lên án mạnh mẽ những hành động này của các nước châu Âu và kêu gọi cộng đồng quốc tế lên án. Những hành động thao túng như vậy không liên quan đến bất kỳ nghĩa vụ nào đối với quốc gia khác. Lá thư trên của các đại diện cấp cao của chính quyền Anh, Đức và Pháp gửi tới Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc là một phần của chiến dịch lâu dài nhằm hợp pháp hóa tuyên bố sử dụng cơ chế "khôi phục nhanh" để giải quyết các bất đồng chính trị với Iran”.
Bà Maria Zakharova - người phát ngôn Bộ ngoại giao Nga
Trong khi đó, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio khẳng định, Mỹ sẵn sàng đối thoại trực tiếp với Iran để thu hẹp khác biệt, đồng thời nhấn mạnh cơ chế “tái áp đặt trừng phạt” của E3 không mâu thuẫn với nỗ lực ngoại giao của Mỹ.
Israel - quốc gia đã tiến hành các cuộc không kích vào các cơ sở hạt nhân Iran hồi tháng 6 cũng hoan nghênh bước đi của E3. Đại sứ Israel tại Liên hợp quốc Danny Danon cho rằng, việc kích hoạt cơ chế “khôi phục nhanh” là "bước đi quan trọng nhằm ngăn chặn chương trình hạt nhân Iran và gia tăng sức ép đối với Tehran".
Các nhà phân tích cho rằng, động thái khởi động cơ chế tái trừng phạt của các nước E3 và phản ứng của các bên cho thấy sự chia rẽ ngày càng sâu sắc hơn trong cộng đồng quốc tế về vấn đề hạt nhân Iran.
TS. Sanam Vakil - Viện nghiên cứu Quốc tế Hoàng gia Anh chia sẻ: "Chắc chắn có sự khác biệt giữa lập trường của Tehran và Washington. Chính phủ Iran luôn duy trì quyền làm giàu uranium vì mục đích hòa bình. Và chính quyền Trump đã yêu cầu Iran từ bỏ năng lực làm giàu trong nước. Điều này đã dẫn đến các cuộc đàm phán kéo dài. Và trong suốt mùa hè, chúng ta đã chứng kiến Israel, sau đó là Mỹ, tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran. Vậy nên, trong bối cảnh mất lòng tin, bất ổn ngoại giao và trên hết, tôi muốn nói là sự thiếu lãnh đạo ở Iran, cũng như trong cộng đồng quốc tế, chúng ta đang bước vào một vòng căng thẳng kéo dài khác, thậm chí có thể là xung đột".
Những kịch bản có thể xảy ra
Với việc Iran phản đối gay gắt động thái đe dọa kích hoạt cơ chế tái trừng phạt của ba nước châu Âu, đa số các nhà phân tích nhận định rằng, động thái này dường như đang phản tác dụng, có thể đẩy Iran ra xa khỏi bàn đàm phán hơn. Những cuộc đàm phán với E3 là một cơ hội tốt để giải quyết vấn đề bằng con đường ngoại giao, nhưng cơ hội dường như đã bị bỏ lỡ. Các nhà phân tích đã đưa ra một số kịch bản về vấn đề hạt nhân của Iran.
Với kịch bản thứ nhất, sau khi giải quyết các điểm bất đồng giữa Iran và Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) và xoa dịu những lo ngại của Mỹ và châu Âu, một giải pháp ngoại giao có thể đạt được và thỏa thuận hạt nhân được khôi phục. Tuy nhiên, kịch bản này rất khó xảy ra.
Kịch bản thứ hai là E3 gia hạn thời hạn đạt được thỏa thuận hạt nhân thêm vài tháng để Iran và các nước phương Tây có thời gian giải quyết các vấn đề gai góc của thỏa thuận thông qua đàm phán. Kịch bản này mặc dù có khả năng xảy ra cao hơn một chút so với kịch bản đầu tiên, nhưng nó cũng không đáng tin cậy.
Kịch bản thứ ba là cơ chế khôi phục trừng phạt được kích hoạt thành công, các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc được khôi phục. Điều này sẽ làm trầm trọng thêm vấn đề hạt nhân. Đa số các nhà phân tích tin rằng, đây là kịch bản có khả năng xảy ra nhất trong thời gian tới.
Theo cơ chế khôi phục lệnh trừng phạt, các biện pháp mà Hội đồng Bảo an đã áp đặt đối với Iran trong sáu nghị quyết từ năm 2006 đến năm 2010 sẽ được khôi phục. Trong đó có các biện pháp: Cấm vận vũ khí; Cấm làm giàu và tái chế uranium; Cấm phóng và các hoạt động khác liên quan đến tên lửa đạn đạo có khả năng mang vũ khí hạt nhân, cũng như chuyển giao công nghệ và hỗ trợ kỹ thuật tên lửa đạn đạo. Ngoài ra còn có các lệnh cấm vận về kinh tế.
Tiến sĩ Fatima Samadi, nhà nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Al Jazeera cho rằng, kịch bản thứ ba này ngoài tác động kinh tế, nó còn có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về an ninh, làm phức tạp thêm tình hình và có thể cắt đứt hoàn toàn các kênh ngoại giao, gây ra một vòng leo thang mới với những hậu quả nghiêm trọng.
“Sau các cuộc tấn công của Israel và Mỹ hồi tháng 6, Iran đang tìm cách đạt được hai mục tiêu chiến lược cơ bản: bảo vệ chương trình hạt nhân mà họ đã hy sinh rất nhiều và đảm bảo sự tồn tại của hệ thống chính trị, cả hai mục tiêu này chỉ có thể đạt được thông qua đàm phán. Tuy nhiên, sự thất bại của ngoại giao đồng nghĩa với khả năng chiến tranh có thể xảy ra”.
TS. Fatima Samadi - Nhà nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Nghiên cứu Al Jazeera
Trước mắt, phản ứng của Iran có thể sẽ leo thang, bắt đầu bằng việc thực thi một đạo luật của quốc hội yêu cầu chính phủ dần dần rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT) và cắt đứt hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Việc cắt đứt hợp tác với IAEA thể hiện một sự thay đổi cơ bản trong chiến lược hạt nhân của Iran, có khả năng mở ra cánh cửa cho những diễn biến thậm chí còn nguy hiểm hơn.
Ngoài ra, việc Hội đồng Bảo an áp tái đặt lệnh trừng phạt sẽ có thể mở đường cho một làn sóng tấn công mới nhắm vào Iran, được hậu thuẫn bởi sự ủng hộ rộng rãi hơn từ cộng đồng quốc tế.
Việc nhóm E3 kích hoạt cơ chế tái áp đặt trừng phạt sẽ được coi là "một dấu hiệu cho thấy các cuộc đàm phán về vấn đề hạt nhân Iran đã thất bại", dù nhóm E3 cho biết vẫn còn không gian cho các cuộc đàm phán. Đối với Iran, các cuộc đàm phán hạt nhân tiếp theo với phương Tây sẽ không còn ý nghĩa nữa. Và lựa chọn duy nhất của Iran được cho sẽ là cắt đứt hoàn toàn quan hệ với E3. Nếu những điều đó thực sự xảy ra thì đây sẽ được coi là cuộc khủng hoảng tồi tệ nhất trong lịch sử quan hệ giữa Iran và 3 nước Anh, Pháp, Đức.
