Nông nghiệp toàn cầu trước thách thức và thời cơ mới
Nông nghiệp giữ vai trò then chốt trong việc bảo đảm an ninh lương thực, cung cấp nguyên liệu cho công nghiệp và duy trì sinh kế của hàng tỷ người trên toàn cầu. Tuy nhiên, ngành này đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn.
Biến đổi khí hậu gây hạn hán, lũ lụt, xâm nhập mặn, làm giảm năng suất và đe dọa đa dạng sinh học. Song song với đó, các chính sách thương mại và thuế quan cứng rắn của Tổng thống Mỹ Donald Trump, đặc biệt với các nước xuất khẩu nông sản lớn, đã tạo áp lực mới, làm tăng chi phí, hạn chế thị trường, đòi hỏi ngành nông nghiệp phải thích ứng linh hoạt để tồn tại và phát triển.
Nông nghiệp lao đao vì biến đổi khí hậu
Trang trại nuôi bò thịt của ông David Barton ở vùng Cotswolds, phía Tây nước Anh, đang lao đao vì hạn hán và nắng nóng kéo dài. Hơn 200 con bò của ông chỉ còn lại những cánh đồng khô cằn để gặm, sau mùa xuân khô hạn nhất hơn 100 năm qua và nửa đầu năm khô nhất kể từ 1929. Cơ quan Khí tượng Anh dự báo mùa hè 2025 có thể nóng nhất kể từ khi bắt đầu ghi nhận vào năm 1884.
Để duy trì đàn bò, ông Barton buộc phải dùng sớm nguồn thức ăn dự trữ mùa đông, cho chúng ăn hai lần mỗi ngày với hỗn hợp cỏ ủ, rơm khô và ngũ cốc. Chi phí vì thế tăng thêm khoảng 1.000 bảng mỗi tuần, khiến ông lo lắng về một mùa đông tốn kém phía trước.
Khó khăn này phản ánh khủng hoảng chung của ngành chăn nuôi gia súc Anh, vốn đang đối diện biên lợi nhuận mỏng và giá thức ăn tăng cao. Ngành sản xuất thịt bò năm ngoái đạt giá trị hơn 4 tỷ bảng, nhưng chi phí tăng không được bù vào giá bán, đe dọa cả sinh kế nông dân lẫn an ninh lương thực.
"Tôi cho rằng chúng ta cần thực sự quan tâm đến vấn đề an ninh lương thực, đặc biệt là nguồn protein từ thịt đỏ – vốn có nhu cầu rất lớn, không chỉ ở Anh mà còn trên toàn cầu. Điều này thực sự có ý nghĩa. Ở trang trại này, chúng tôi luôn nỗ lực bảo vệ môi trường, nhưng đáng tiếc là sự cân bằng hiện nay đã bị phá vỡ. Vì vậy, bên cạnh yếu tố môi trường, chúng ta cũng cần chú ý đến sản xuất lương thực. Những kiến nghị của chúng tôi gửi tới chính phủ đến nay vẫn chưa được đáp lại, điều đó thật sự đáng thất vọng nếu xét đến mức độ nghiêm trọng của tình hình".
Ông Barton, Chủ tịch Ủy ban Gia súc - Liên đoàn Nông dân Quốc gia Anh.
Tại khu vực Nam Á, mưa lớn kéo dài đã gây ra lũ lụt nghiêm trọng tại miền Tây Ấn Độ, nhấn chìm hàng loạt cánh đồng và làm đảo lộn cuộc sống của nông dân địa phương. Nước lũ tràn vào nhiều khu dân cư trũng thấp, khiến người dân mất nhà cửa, nhiều gia đình buộc phải sơ tán hoặc tìm nơi cao ráo để trú ẩn. Mùa mưa hằng năm ở Ấn Độ có vai trò sống còn, bởi nó cung cấp nước cho một nửa diện tích đất nông nghiệp chưa có hệ thống tưới tiêu. Lượng mưa này duy trì sinh kế cho khoảng hai phần ba trong số 1,4 tỷ dân, những người phụ thuộc trực tiếp vào nông nghiệp. Tuy nhiên, khi mưa quá lớn, hệ quả lại vô cùng nặng nề: lũ lụt, sạt lở đất và nguy cơ bùng phát dịch bệnh do nguồn nước ô nhiễm.
Biến đổi khí hậu đang trở thành một trong những thách thức lớn nhất của thế kỷ XXI, tác động trực tiếp đến mọi lĩnh vực đời sống, trong đó nông nghiệp là ngành chịu ảnh hưởng rõ rệt và nặng nề nhất. Nông nghiệp vốn phụ thuộc sâu sắc vào các yếu tố tự nhiên như khí hậu, đất, nước và hệ sinh thái. Tuy nhiên, dưới tác động của biến đổi khí hậu, những nền tảng này đang bị đe dọa nghiêm trọng.
Ngoài ra, sự biến đổi khí hậu còn kéo theo sự gia tăng của sâu bệnh và dịch hại mới, làm chi phí sản xuất tăng cao, trong khi thu nhập của nông dân lại giảm sút. Đối với ngành chăn nuôi, nắng nóng cực đoan gây stress nhiệt cho gia súc, làm giảm năng suất và tăng nguy cơ bùng phát dịch bệnh. Các hệ sinh thái vốn cân bằng nay bị phá vỡ, đe dọa đa dạng sinh học – một trong những nguồn gen quan trọng để lai tạo giống cây, con chống chịu tốt hơn.
Tác động từ chính sách thuế quan của ông Trump
Trong khi nông nghiệp toàn cầu đang ở giai đoạn chịu sức ép nặng nề từ biến đổi khí hậu, thì chính sách thuế quan cứng rắn của Tổng thống Mỹ Donald Trump làm cho tình hình càng thêm khó khăn. Việc Washington áp thuế cao đối với nhiều đối tác thương mại lớn đã làm gián đoạn dòng chảy nông sản quốc tế. Hệ quả là nông dân tại các quốc gia xuất khẩu bị mất thị trường, giá bán sụt giảm, trong khi nông dân Mỹ lại phải đối mặt với chi phí đầu vào cao hơn do máy móc, phân bón và thức ăn chăn nuôi nhập khẩu bị đội giá. Sự xáo trộn này làm gia tăng bất ổn trong chuỗi cung ứng toàn cầu, khiến nông dân ở cả hai đầu – xuất khẩu lẫn nhập khẩu – đều chịu thiệt.
Trên một trang trại nuôi tôm rộng 200 hecta ở vùng ven biển phía Tây Nam đảo Java, Indonesia, hàng triệu con tôm giống một tháng tuổi đang bơi lội trong các ao ương, chuẩn bị cho hành trình dài để xuất hiện trên bàn ăn của người tiêu dùng Mỹ. Tuy nhiên, tác động tiêu cực đã xuất hiện rõ rệt. Theo số liệu của Viện Nghiên cứu Kinh tế và Tài chính (INDEF), kim ngạch xuất khẩu tôm của Indonesia sang Mỹ đã giảm mạnh, từ một triệu USD năm 2022 xuống chỉ còn khoảng 600.000 USD vào năm 2024.
Thị trường Mỹ hiện chiếm tới 60% tổng giá trị 1,68 tỷ USD xuất khẩu tôm của Indonesia trong năm ngoái. Vì vậy, tác động là vô cùng lớn.
"Tác động chắc chắn rất nghiêm trọng, lan tới tận người nông dân nuôi tôm. Chỉ cần tăng thêm 10% thuế nhập khẩu thôi, ngành tôm cũng đã bắt đầu chao đảo. Nếu nhà xuất khẩu gánh thuế thì chi phí vượt khả năng, còn nếu không chấp nhận thì sẽ mất thị trường Mỹ".
Ông Andry Satrio Nugroho - Nhà nghiên cứu của Indef.
Trong bối cảnh đó, nhiều nông trại đang tích cực tìm hướng đi mới, như mở rộng thị trường sang châu Âu và đẩy mạnh tiếp cận Trung Quốc. “Ai cũng đang chủ động tìm kiếm cơ hội đa dạng hóa, giảm sự phụ thuộc quá lớn vào Mỹ.”
Ngành cà phê Brazil đang căng mình ứng phó với làn sóng thuế quan mới từ Mỹ. Tuy nhiên, giữa biến động này, một số chuyên gia cho rằng đây cũng có thể trở thành cơ hội để các doanh nghiệp tìm kiếm và mở rộng sang những thị trường khác.
Trong nhiều tháng, các nhà sản xuất và xuất khẩu cà phê Brazil hy vọng mặt hàng chủ lực của họ sẽ được miễn trừ khỏi danh sách tăng thuế, nhất là khi cà phê có vai trò lớn trên thị trường tiêu dùng Mỹ. Nhưng bất chấp sự phản đối rộng rãi, mức thuế nhập khẩu 50% vẫn chính thức được Washington áp dụng – khiến cà phê Brazil trở thành một trong những mặt hàng chịu mức thuế cao nhất thế giới, dù Mỹ hiện nhập tới 35% lượng cà phê từ Brazil.
Theo chuyên gia kinh tế Juliana Inhasz (Đại học Insper, Sao Paulo), việc phụ thuộc quá lớn vào một thị trường tuy có lợi về chi phí và hiệu quả sản xuất, nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro lớn. Chính vì thế, trong những năm gần đây, Brazil đã bắt đầu đa dạng hóa xuất khẩu, hướng mạnh sang châu Á và Trung Đông. Đáng chú ý, ngay trong ngày Mỹ công bố thuế mới, Trung Quốc cũng phê duyệt thêm 183 doanh nghiệp Brazil được phép xuất khẩu cà phê vào thị trường khổng lồ này.
Tiêu thụ cà phê tại Trung Quốc đã tăng trưởng mạnh, trở thành điểm đến hấp dẫn cho các nhà sản xuất toàn cầu. Giới chuyên gia nhận định cú sốc thuế quan từ Mỹ có thể đẩy nhanh quá trình Brazil mở rộng thị phần tại Trung Quốc, đồng thời tạo cơ hội cho cà phê đặc sản Brazil khẳng định giá trị trên phân khúc cao cấp.
Dù chịu tổn thất trước mắt, ngành cà phê Brazil có thể trở nên bền vững hơn trong dài hạn nhờ đa dạng hóa, nâng cao năng lực cạnh tranh và giảm phụ thuộc vào một thị trường duy nhất. Trong khi đó, chính phủ Brazil dự kiến sẽ chính thức khởi kiện Mỹ lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào ngày 18/8 nhằm phản đối mức thuế này.
Công nghệ - chìa khóa phát triển của nông nghiệp hiện đại
Nông nghiệp truyền thống vốn phụ thuộc nhiều vào thời tiết, đất đai và lao động thủ công đang phải đối mặt với những thách thức chưa từng có: biến đổi khí hậu, suy thoái tài nguyên, gia tăng dân số và nhu cầu về lương thực an toàn, bền vững. Chính trong bối cảnh ấy, những tiến bộ khoa học – công nghệ hiện đại đã và đang làm thay đổi bộ mặt nông nghiệp toàn cầu, mở ra một kỷ nguyên mới của “nông nghiệp thông minh”, “nông nghiệp chính xác” và “nông nghiệp bền vững”.
Một trong những bước tiến nổi bật nhất của nông nghiệp hiện đại chính là sự ra đời và phát triển mạnh mẽ của nông nghiệp chính xác. Đây là mô hình ứng dụng các thiết bị cảm biến, dữ liệu vệ tinh, máy bay không người lái và hệ thống định vị toàn cầu để quản lý từng thửa ruộng, từng gốc cây, từng vật nuôi. Nếu như trước đây, nông dân thường dựa vào kinh nghiệm để bón phân, tưới nước, phun thuốc thì nay, mọi hoạt động đều có thể được đo lường và kiểm soát chặt chẽ. Đây được coi là xu hướng chủ đạo của nông nghiệp thế giới trong thế kỷ XXI.
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, khái niệm “nông nghiệp thông minh với khí hậu” đã ra đời và trở thành kim chỉ nam cho nhiều quốc gia. Đây là tập hợp các giải pháp vừa bảo đảm năng suất, vừa thích ứng với môi trường, vừa giảm phát thải khí nhà kính.
Không thể không nhắc đến vai trò ngày càng lớn của robot và tự động hóa trong nông nghiệp. Ở nhiều trang trại châu Âu và Mỹ, robot hái dâu, hái táo đã thay thế công nhân thời vụ. Các cỗ máy diệt cỏ bằng tia laser, máy cày không người lái hay hệ thống thu hoạch tự động giúp tăng năng suất và giảm chi phí nhân công. Viễn cảnh những “trang trại tự động” vận hành 24/7 mà không cần nhiều lao động thủ công không còn xa vời, mà đang dần trở thành hiện thực.
Song hành cùng nông nghiệp chính xác là sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn trong sản xuất nông nghiệp. Với khả năng phân tích hàng tỷ điểm dữ liệu trong thời gian ngắn, AI cho phép dự báo năng suất mùa vụ, nhận diện sớm sâu bệnh, dự đoán xu hướng giá cả thị trường, từ đó giúp nông dân có quyết định kịp thời và hiệu quả. Ở nhiều quốc gia, phần mềm quản lý nông trại đã trở thành “bộ não số” của nông dân, điều hành mọi khâu từ gieo trồng, chăm sóc, thu hoạch đến tiêu thụ sản phẩm.
Tại một công viên trình diễn nông nghiệp thông minh ở huyện Đức Thanh, tỉnh Chiết Giang (Đông Trung Quốc) toàn bộ quá trình trồng trọt được thực hiện mà không cần đến bàn tay con người.
Với việc tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) và Internet vạn vật (IoT), khu nông nghiệp này kiểm soát toàn bộ quy trình sản xuất rau, từ rau diếp đến cải rocket, thông qua hệ thống quản lý thông minh khép kín.
"Đây là máy cấy ghép tự động do chúng tôi tự phát triển. Nó được thiết kế để thay thế lao động thủ công trong khâu cấy cây con. Chỉ trong 40 giây, máy có thể cấy 30 cây giống, nâng hiệu suất lên hơn 70%. Kết hợp cùng hệ thống vận chuyển tự động, máy rửa và hệ thống điều khiển môi trường nhà kính, chúng tôi đã xây dựng một quy trình sản xuất hoàn toàn không người vận hành".
Ông Hồ Dự Phong - Giám đốc kỹ thuật Công ty Công nghệ thông minh Hầu Cơ Chiết Giang.
Theo các nhà nghiên cứu, rau được trồng tại đây hoàn toàn không sử dụng thuốc trừ sâu hay chứa kim loại nặng, đồng thời cho năng suất cao gấp 5 - 7 lần so với canh tác truyền thống ngoài trời. Từ trang trại đến kệ siêu thị chỉ trong thời gian kỷ lục, những sản phẩm nông nghiệp công nghệ cao này đang góp mặt tại các nhà bán lẻ hàng đầu Trung Quốc, đồng thời phác họa một tương lai mới của ngành nông nghiệp.
Song song với quá trình sản xuất, chuỗi cung ứng và tiêu thụ nông sản cũng đang thay đổi mạnh mẽ nhờ công nghệ. Các hệ thống logistics lạnh, kho thông minh giúp giảm thất thoát sau thu hoạch – vốn là vấn đề nan giải ở nhiều nước đang phát triển.
Một trang trại thông minh tại huyện Lhunzhub, thuộc Khu tự trị Tây Tạng (Trung Quốc), đang từng bước thay đổi mô hình chăn nuôi gia súc truyền thống ở vùng núi cao, biến nó thành một ngành công nghiệp hiện đại, khép kín, góp phần cải thiện chất lượng giống và nâng cao thu nhập cho người dân địa phương. Công viên trình diễn nông nghiệp và chăn nuôi hiện đại Gesangtang là mô hình đầu tiên trong khu vực, được thiết kế để tích hợp toàn bộ chuỗi sản xuất – từ trồng cỏ làm thức ăn, lai tạo giống, chăn nuôi bò sữa và bò thịt, cho tới chế biến và logistics chuỗi lạnh – thành một hệ sinh thái hoàn chỉnh.
"Khu phía Đông chủ yếu tập trung vào lai tạo giống bò, còn khu phía Tây đảm nhận ba mảng: chăn nuôi bò sữa, vỗ béo yak và chế biến thức ăn chăn nuôi. Chúng tôi đã chọn lọc những giống bò tốt nhất trong khu tự trị Tây Tạng để nhân giống và nuôi dưỡng tại đây. Sau đó, những con đực giống ưu tú sẽ được đưa tới các hộ nông dân, thay thế đàn giống cũ, qua đó giải quyết triệt để vấn đề cận huyết".
Ông Trương Phúc Cương - Phó Giám đốc Công viên trình diễn Nông nghiệp.
Tất cả những tiến bộ ấy cho thấy nông nghiệp thế giới đang bước vào một giai đoạn mới: giai đoạn không chỉ chạy theo năng suất mà còn hướng tới bền vững, thân thiện với môi trường, bảo đảm dinh dưỡng và an ninh lương thực cho toàn cầu. Nông nghiệp hiện đại là sự kết hợp hài hòa giữa tri thức khoa học, công nghệ cao và sự sáng tạo của con người. Nó vừa kế thừa tinh hoa từ truyền thống, vừa tạo ra những bước nhảy vọt chưa từng có trong lịch sử sản xuất nông nghiệp.
Có thể nói, những tiến bộ trong nông nghiệp hiện nay không chỉ đơn thuần thay đổi cách trồng trọt, chăn nuôi, mà còn định hình lại cách con người nhìn nhận về vai trò của nông nghiệp trong xã hội. Từ chỗ chỉ là “ngành sản xuất lương thực”, nông nghiệp đang trở thành “ngành công nghệ sinh học ứng dụng cao”, gắn liền với dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo, tự động hóa và năng lượng tái tạo. Đây chính là chìa khóa để nhân loại không chỉ vượt qua những thách thức hiện tại, mà còn vững bước tiến vào một tương lai bền vững, nơi mọi người đều được tiếp cận nguồn thực phẩm an toàn, đủ đầy và thân thiện với môi trường.
