Mưa bão tàn phá khu vực Đông Nam Á và Nam Á
Những thảm họa thiên tai đang diễn ra trên khắp Đông Nam Á và Nam Á là lời nhắc nhở khắc nghiệt về những thay đổi thời tiết ngày càng thất thường đang ảnh hưởng đến khu vực.
Mưa lớn và bão trên khắp Đông Nam Á và Nam Á những ngày qua đã gây ra lũ lụt và lở đất tàn khốc, trở thành thảm họa thiên tai tồi tệ nhất trong nhiều thập kỷ. Những thảm họa thiên tai đang diễn ra là lời nhắc nhở khắc nghiệt về sự thay đổi thời tiết ngày càng thất thường đang ảnh hưởng đến khu vực. Điều đặc biệt là một số cơn bão năm nay xuất hiện ở khu vực trước đây hầu như không có bão, ngay sát xích đạo.
Thiên tai dồn dập gây thiệt hại nghiêm trọng
Các trận bão nhiệt đới kèm mưa lớn trong những ngày gần đây đã gây ra lũ quét và sạt lở đất tàn phá nhiều khu vực thuộc Nam Á và Đông Nam Á. Giới chức cho biết riêng tại Indonesia, Sri Lanka và Thái Lan đã có hơn 1.250 người thiệt mạng, trong khi nhiều người khác vẫn mất tích.
Thảm họa được cho là do hai cơn bão và một cơn áp thấp nhiệt đới mạnh, các hình thái khác nhau của bão nhiệt đới, quét qua khu vực. Hàng loạt thị trấn và làng mạc tại Sri Lanka, Thái Lan và đảo Sumatra của Indonesia bị vùi lấp dưới bùn đất, trong khi công tác cứu hộ - khắc phục dự kiến kéo dài nhiều tuần.
Với lượng mưa khổng lồ, bão Senyar gây lũ lụt kèm lở đất, cướp đi sinh mạng của hàng trăm người ở Sumatra, Indonesia và miền Tây Malaysia. Số liệu từ Cơ quan quản lý thảm họa quốc gia Indonesia, tính đến ngày 3/12 đã có hơn 800 người thiệt mạng, còn trên 650 người mất tích và hơn 570.000 người phải di dời do lũ lụt và lở đất mới đây tại đảo Sumatra của Indonesia.
Ở hướng khác, bão Ditwah tàn phá Sri Lanka, quét dọc bờ biển phía Đông và khiến thiệt hại tăng cao. Những ngày qua, bão Ditwah đã gây mưa to tại Sri Lanka, dẫn đến lũ lụt và lở đất chôn vùi nhiều ngôi làng, buộc nước này phải ban bố tình trạng khẩn.
Ngày 3/12, giới chức Sri Lanka cho biết nước này sẽ cần khoảng 7 tỷ USD để tái thiết nhà cửa, cơ sở công nghiệp và đường sá bị phá hủy bởi cơn bão Ditwah, cơn bão đã khiến ít nhất 465 người thiệt mạng, trong khi hàng trăm người vẫn còn mất tích.
Tổng thống Sri Lanka Anura Kumara Dissanayake mô tả bão Ditwah là “thảm họa thiên nhiên lớn và thách thức nhất trong lịch sử đất nước”. Nhiều làng mạc trên khắp đảo bị san phẳng, hàng loạt khu dân cư, trường học và cơ sở kinh doanh vẫn chìm trong nước, bao gồm cả tại thủ đô Colombo.
“Với tư cách một quốc gia, chúng tôi đang đối mặt với thảm họa thiên nhiên lớn nhất và khó khăn nhất trong lịch sử. Trước mắt chúng tôi là một chiến dịch cứu hộ phức tạp nhất từ trước tới nay. Đây là lần đầu tiên toàn bộ đất nước bị ảnh hưởng bởi một thảm họa như vậy.”
Theo Trung tâm Quản lý Thảm họa Sri Lanka, hơn 1,5 triệu người đã bị ảnh hưởng bởi cơn bão, trong đó khoảng 200.000 người phải tạm trú tại các trung tâm do nhà nước quản lý. Lực lượng cứu hộ dân sự quá tải buộc chính quyền phải triển khai quân đội tham gia tìm kiếm và sơ tán người dân. Quân đội đã được huy động, trực thăng cứu hộ liên tục thả lương thực và nhu yếu phẩm xuống các khu vực bị cô lập.
Tổng thống Anura Kumara Dissanayake nhấn mạnh sự trợ giúp quốc tế là cần thiết để hỗ trợ cho việc tái thiết, khi đất nước vẫn đang hồi phục từ cuộc khủng hoảng kinh tế tồi tệ nhất trong lịch sử ba năm trước.
Một số khu vực bị ảnh hưởng nặng nề ở vùng đồi trung tâm vẫn chưa thể tiếp cận, chính quyền đang nỗ lực dọn đường và khôi phục hệ thống thông tin liên lạc.
Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) thông báo trong số những người bị ảnh hưởng do bão lũ ở Sri Lanka có ít nhất 275.000 trẻ em. UNICEF đặc biệt quan ngại nguy cơ bùng phát dịch bệnh, suy dinh dưỡng và tổn thương tinh thần nghiêm trọng ở trẻ trước sự tàn phá mà bão Ditwah đã gây ra.
“Do thông tin liên lạc bị gián đoạn và các tuyến đường bị ảnh hưởng, số trẻ em thực sự bị ảnh hưởng có thể còn cao hơn nữa. Nhà cửa bị cuốn trôi, toàn bộ cộng đồng bị cô lập, và các dịch vụ thiết yếu mà trẻ em cần, chẳng hạn như nước sạch, chăm sóc sức khỏe và trường học, đã bị gián đoạn nghiêm trọng. Nhu cầu hiện nay vượt xa các nguồn lực hiện có ở Sri Lanka. Do đó, chúng tôi đưa ra lời kêu gọi bổ sung nguồn tài trợ nhân đạo và hỗ trợ cho những người dễ bị tổn thương nhất”.
Dữ liệu hằng tháng của Cơ quan Quản lý khí quyển và Đại dương quốc gia Mỹ (NOAA) cho thấy nhiều khu vực ở Indonesia, Philippines, Malaysia, Việt Nam, Thái Lan và Myanmar, cũng như một số vùng của Campuchia và Lào đã chứng kiến lượng mưa trong tháng 11 cao chưa từng thấy trong hơn một thập kỷ. Đặc biệt, gần như toàn bộ các khu vực tại Sri Lanka cũng ghi nhận lượng mưa kỷ lục.
Mưa lớn thường xảy ra trong mùa gió mùa, nhưng những cơn bão nhiệt đới do biến đổi khí hậu ngày càng xảy ra thường xuyên và dữ dội hơn, khiến một số khu vực có lượng mưa hằng tháng cao hơn 1.000mm so với mức trung bình của các tháng 11 trong khoảng thời gian từ năm 1991-2020.
Giải mã nguyên nhân bão hiếm gặp và lũ cực đoan
Các hiện tượng thời tiết hiếm gặp như nhiều cơn bão dữ dội xuất hiện gần như đồng thời và các xoáy thuận gần xích đạo đã từng xảy ra. Tuy nhiên, mức độ tàn phá lần này đặc biệt nghiêm trọng. Bầu khí quyển và đại dương ấm lên nhanh hơn do sự gia tăng khí nhà kính từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch được cho là tạo thêm nhiều năng lượng hơn cho bão. Khí quyển ẩm hơn dẫn tới mưa cực đoan dễ xảy ra, kéo theo lũ quét và làm gia tăng mức độ nguy hiểm của lũ quét.
Một điểm chung là các cộng đồng đều chật vật ứng phó với lượng mưa quá lớn, kéo theo hậu quả dây chuyền như sạt lở đất, ông Steve Turton, giáo sư địa lý môi trường tại Đại học Central Queensland (Australia), nhận định: “Trên khắp thế giới, nơi xuất hiện các hệ thống bão nhiệt đới – dù gọi là bão, cuồng phong hay áp thấp – chúng đang tạo ra lượng mưa nhiều hơn bao giờ hết. Và đó là do biến đổi khí hậu.”
Dù Senyar, Ditwah và Koto không được phân loại là bão mạnh dựa trên tốc độ gió, nhưng cả ba đều tạo ra lượng mưa rất lớn, theo ông Turton.
Chuyên gia khí hậu Roxy Matthew Koll thuộc Viện Khí tượng Nhiệt đới Ấn Độ giải thích thêm rằng: “Nguyên nhân là do khí quyển và đại dương ấm lên, nuôi dưỡng những cơn mưa nhiệt đới này. Biển ấm làm tăng cường các dải mưa quanh tâm bão, còn khí quyển ấm giữ nhiều hơi ẩm hơn và giải phóng chúng dưới dạng các đợt mưa dữ dội”.
“Khi bão đổ bộ vào đất liền, chúng sẽ mất năng lượng. Nhưng với cơn bão như Ditwah, nó có đủ năng lượng, đủ điều kiện ấm và ẩm để tiếp tục phát triển trên lãnh thổ Sri Lanka, tạo ra lượng mưa lớn gây lũ quét như những gì chúng ta đã chứng kiến.”
Hiện tượng này liên quan đến La Nina, một mô hình khí hậu tự nhiên khiến nhiệt độ Thái Bình Dương lạnh hơn bình thường ở phía đông và ấm hơn ở phía tây, làm tăng cường gió thổi, đưa thêm hơi ẩm và nước ấm về phía châu Á.
Mô hình này khiến khí quyển tại châu Á chứa thêm lượng lớn hơi ẩm, thường dẫn đến mưa lớn hơn và nguy cơ lũ cao hơn.
Trong khi tác động của lượng mưa gia tăng đã được hiểu rõ, giáo sư Turton cho rằng đối với những yếu tố bất thường khác trong các cơn bão tuần qua – bao gồm khả năng tương tác giữa Senyar và Koto – cần chờ thêm các nghiên cứu chuyên sâu, gọi là nghiên cứu quy trách nhiệm khí hậu.
Một nghiên cứu quy trách nhiệm gần đây của Viện Grantham về Biến đổi Khí hậu và Môi trường sử dụng mô hình bão IRIS của Imperial College đã chỉ ra rằng biến đổi khí hậu làm tăng khoảng 10,5% lượng mưa trong vùng mắt bão của bão Fung-wong, vốn đổ bộ vào Philippines tháng trước. Vùng mắt bão là khu vực nguy hiểm nhất của một cơn bão nhiệt đới.
Ông Febi Dwirahmadi, điều phối viên chương trình Indonesia thuộc Trung tâm Môi trường và Sức khỏe Dân số của Đại học Griffith (Australia), cho biết lượng mưa dữ dội còn trầm trọng hơn do các yếu tố tại chỗ ở Sumatra. Các nhà hoạt động môi trường tại Indonesia nhận định nạn phá rừng tràn lan và khai thác tài nguyên thiếu kiểm soát đã góp phần khiến trận lũ nghiêm trọng xảy ra sau khi một cơn bão nhiệt đới hiếm gặp trút mưa lớn xuống đảo Sumatra.
"Rừng ở thượng nguồn đóng vai trò như một hàng rào bảo vệ. Tán cây giữ lại một phần nước mưa trước khi rơi xuống đất. Rễ cây cũng giúp ổn định đất. Khi rừng bị chặt phá ở thượng nguồn, nước mưa chảy nhanh vào các con sông, gây ra lũ quét."
Theo tổ chức giám sát quốc tế Global Forest Watch, riêng tỉnh Bắc Sumatra đã mất 1,6 triệu ha diện tích rừng giai đoạn 2001–2024, tương đương 28% diện tích rừng năm 2000. Con số này còn tăng mạnh nếu tính trên toàn bộ đảo.
Bộ Lâm nghiệp Indonesia được cho là đang điều tra cáo buộc về nạn khai thác gỗ trái phép tại những khu vực bị ảnh hưởng bởi lũ lụt, và Bộ trưởng Lâm nghiệp Indonesia Raja Juli Antoni gọi thảm họa này là cơ hội để "đánh giá lại các chính sách ".
Người dân cần được tiếp cận hệ thống cảnh báo sớm
Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), ngày 3/12, cảnh báo nhiệt độ toàn cầu gia tăng tạo ra nguy cơ xuất hiện các đợt mưa cực đoan trong bối cảnh hàng loạt quốc gia châu Á đang đối mặt với lũ lụt nghiêm trọng, gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Lũ lớn bất thường này là một minh chứng rõ ràng cho thấy quy luật lũ truyền thống đang thay đổi, phản ánh xu hướng thời tiết ngày càng cực đoan, khó lường do tác động của biến đổi khí hậu.
Phát biểu tại cuộc họp báo của Liên hợp quốc ở Geneva, Thụy Sỹ, người phát ngôn của WMO, bà Clare Nullis, cho biết lượng mưa lớn đã gây ra lũ lụt thảm khốc ở một số quốc gia, buộc hàng loạt cộng đồng phải sơ tán khẩn cấp.
Theo bà Nullis, các cơ quan khí tượng thủy văn quốc gia đang “hoạt động 24/7” để đưa ra dự báo và cảnh báo sớm, trong khi Cơ chế Điều phối của WMO “cung cấp các hướng dẫn chuyên môn về khí hậu và rủi ro thiên tai cho lực lượng cứu trợ nhân đạo.”
Indonesia, Philippines, Sri Lanka, Thái Lan và Việt Nam nằm trong số những nước bị ảnh hưởng nặng nhất.
“Vấn đề xảy ra khi lượng mưa liên quan đến gió mùa kết hợp với hoạt động của xoáy thuận nhiệt đới. Châu Á đang rất dễ tổn thương trước mưa lũ”.
Bình luận về cường độ của các hiện tượng thời tiết tàn khốc thời gian qua, quan chức của WMO giải thích rằng nhiệt độ tăng cao “làm tăng nguy cơ tiềm ẩn của các trận mưa cực đoan hơn vì bầu khí quyển ấm hơn giữ nhiều độ ẩm hơn”.
Bà Nullis nhấn mạnh các sự kiện thời tiết cực đoan liên tiếp xảy ra gần đây cho thấy nhu cầu cấp bách phải tăng cường phối hợp khu vực thông qua các cơ chế của WMO, đồng thời thúc đẩy nỗ lực toàn cầu nhằm bảo đảm tất cả người dân đều được tiếp cận hệ thống cảnh báo sớm.
Trong bài phát biểu qua video gửi tới Ủy ban Bão - cơ quan phối hợp giữa WMO và Ủy ban Kinh tế-Xã hội châu Á-Thái Bình Dương của Liên hợp quốc - Tổng Thư ký WMO Celeste Saulo nhấn mạnh rằng khu vực châu Á-Thái Bình Dương “đang phải đối mặt với hoạt động bão nhiệt đới dữ dội và thường xuyên nhất thế giới.”
Bà cho biết, những trận mưa kỷ lục, hiện tượng triều cường và lũ lụt đang khiến hàng triệu người phải rời bỏ nhà cửa, kéo theo thiệt hại kinh tế hàng tỷ USD. Bà nhấn mạnh: “Không một quốc gia hay tổ chức nào có thể tự mình ứng phó với những thách thức từ bão và biến đổi khí hậu.”
WMO cho rằng các diễn biến này phản ánh mối đe dọa khí hậu ngày càng lớn, đồng thời nhấn mạnh tính cấp thiết của việc tăng cường công tác chuẩn bị sớm và nâng cao năng lực ứng phó trước khi các hiện tượng cực đoan trong tương lai tiếp tục gia tăng về cường độ và tần suất.
Sau nhiều thập kỷ cảnh báo của giới khoa học, nhiều chính phủ và các nhà hoạt động khí hậu đang muốn chuyển sang các biện pháp ứng phó thực tế hơn nhằm giảm mức độ nghiêm trọng của các thảm họa do biến đổi khí hậu hiện tại và tương lai.
Nhà hoạt động khí hậu Harjeet Singh, Giám đốc sáng lập Tổ chức Khí hậu Satat Sampada, cho rằng bằng chứng khoa học về việc quy trách nhiệm về các thiên tai cho biến đổi khí hậu đã rõ ràng, và giờ là lúc tập trung vào phản ứng.
Những quốc gia trở nên giàu có nhờ đốt nhiên liệu hóa thạch có nghĩa vụ pháp lý và đạo đức phải nhanh chóng cung cấp hỗ trợ tài chính dưới hình thức viện trợ, không phải cho vay,” giúp các nước ứng phó.
Các trận bão mới nhất xuất hiện chưa đầy một tuần sau khi Hội nghị Liên hợp quốc về Biến đổi Khí hậu (COP30) kết thúc tại Brazil, mà không đưa ra phản ứng cụ thể mà các quốc gia chịu tác động đã nhiều lần kêu gọi – chẳng hạn như tài trợ không hoàn lại để ứng phó với thảm họa ngày càng tốn kém, thay vì các khoản vay làm tăng gánh nợ, cũng như các cam kết mạnh mẽ hơn về cắt giảm khí thải.
Dù phải đối mặt với nhiều trở ngại, các quốc gia chịu tác động nặng nề nhất, bao gồm các quốc đảo, vẫn đang tìm kiếm các giải pháp đối phó khủng hoảng.
Đầu năm nay, Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) – cơ quan tài phán cao nhất thế giới đã ra phán quyết yêu cầu các quốc gia phải hành động khẩn cấp để đối phó “mối đe dọa tồn vong” của biến đổi khí hậu bằng cách hợp tác cắt giảm phát thải, thực thi các thỏa thuận khí hậu và bảo vệ cộng đồng và hệ sinh thái dễ tổn thương.
Rõ ràng thế giới đang bước vào một thời kỳ khí hậu khó lường hơn bao giờ hết. Những trận lũ lụt nghiêm trọng vừa xảy ra là lời nhắc nhở rõ rệt rằng thảm họa do khí hậu đang trở thành điều bình thường mới, và đầu tư vào khả năng chống chịu và chuẩn bị ứng phó là điều tối quan trọng.
