Liên hợp quốc trước sức ép cải tổ toàn diện
Liên hợp quốc đang đối diện nhiều thách thức trong việc khẳng định vai trò trung tâm, giữ vững vị thế là nền tảng cho một thế giới hòa bình và thịnh vượng.
Từ ngày 23-29/9, Đại hội đồng Liên hợp quốc khoá 80 đã tổ chức Phiên thảo luận chung cấp cao tại thành phố New York, Mỹ. Nhân dịp này, Liên hợp quốc đã kỷ niệm 80 năm ngày thành lập. Trong lịch sử tồn tại và hoạt động cho đến nay, tổ chức đa phương lớn nhất hành tinh này đã đạt được rất nhiều thành tựu có ý nghĩa quan trọng cho hoà bình và hữu nghị, hợp tác và phát triển trên thế giới, cho sự lớn mạnh của chủ nghĩa đa phương và việc giải quyết những vấn đề chung đặt ra cho cả nhân loại và thế giới. Tuy nhiên, trước tình hình biến động hiện nay, Liên hợp quốc đang gặp phải những thách thức không nhỏ để khẳng định vai trò quan trọng trong đời sống chính trị quốc tế và trở thành nền tảng không thể thiếu cho một thế giới hòa bình, thịnh vượng và công bằng hơn.
Vai trò thiết yếu của Liên hợp quốc
Trong bài phát biểu khai mạc Phiên thảo luận chung cấp cao Đại hội đồng Liên hợp quốc khóa 80, Tổng thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres đã chỉ ra rằng Liên hợp quốc không chỉ là một tổ chức quốc tế mà còn là kim chỉ nam về đạo đức, là lực lượng duy trì hòa bình, bảo vệ luật pháp quốc tế và thúc đẩy phát triển bền vững.
Ông kêu gọi cộng đồng quốc tế cần có những lựa chọn đúng đắn trong bối cảnh hiện nay, bao gồm việc bảo đảm hòa bình dựa trên luật pháp quốc tế, thực hiện các cam kết về quyền con người, thúc đẩy công lý khí hậu, khai thác công nghệ tiên tiến và cải tổ Liên hợp quốc để phù hợp với thế kỷ XXI. Theo ông Guterres, thế giới đang chuyển dần sang đa cực. Nhưng nếu thiếu các thể chế đa phương vững mạnh, đa cực sẽ mang lại nhiều rủi ro – như châu Âu đã từng trải qua trong Thế chiến thứ Nhất.
"Để đối diện với những thách thức hiện nay, chúng ta không chỉ phải bảo vệ Liên hợp quốc, mà còn phải củng cố nó. Đó chính là mục tiêu của Chương trình Nghị sự 2030, Hiệp ước vì Tương lai và sáng kiến UN80: tái thiết nền tảng hợp tác quốc tế, bảo đảm rằng chúng ta có thể mang lại kết quả thiết thực cho mọi người dân ở khắp nơi.”
Tổng thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres.
Còn Chủ tịch Đại hội đồng Liên hợp quốc khóa 80, Annalena Baerbok, nhấn mạnh tầm quan trọng của Liên hợp quốc trong việc hỗ trợ cộng đồng quốc tế trong suốt 80 năm qua. Bà kêu gọi các quốc gia thành viên tuân thủ Hiến chương Liên hợp quốc, đồng thời nhấn mạnh về bình đẳng giới và kêu gọi sớm có một nữ Tổng Thư ký Liên hợp quốc. Điều này không chỉ thể hiện sự tiến bộ trong việc thúc đẩy quyền phụ nữ mà còn phản ánh sự cần thiết phải có những thay đổi trong cách thức lãnh đạo tại các tổ chức quốc tế.
"Trong 80 năm qua, tổ chức này đã thúc đẩy tiến bộ về phát triển bền vững, hòa bình và an ninh, cũng như nhân quyền. Hy vọng tại dịp kỷ niệm 80 năm này đồng nghĩa với việc phiên họp không chỉ được nhớ đến như một dấu mốc, mà còn là thời khắc chúng ta kêu gọi một quyết tâm phi thường để đối diện với những thách thức phi thường.”
Bà Annalena Baerbok - Chủ tịch Đại hội đồng Liên hợp quốc khóa 80.
Tổng thống Brazil Lula da Silva đã đưa ra một quan điểm mạnh mẽ về việc sắp xếp lại các ưu tiên toàn cầu, cần giảm ngân sách cho quân sự và tăng cường nguồn lực tài chính cho phát triển bền vững. Quan điểm này phản ánh một xu hướng ngày càng gia tăng trong cộng đồng quốc tế, nơi mà các quốc gia đang nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của phát triển bền vững và hòa bình.
Trong khi đó, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã chỉ ra rằng Liên hợp quốc có nhiều tiềm năng nhưng vẫn còn nhiều vấn đề cần giải quyết.
Nhiều lãnh đạo cấp cao khác cũng đã bày tỏ sự ủng hộ mạnh mẽ đối với vai trò trung tâm của Liên hợp quốc trong hệ thống đa phương, nhấn mạnh luật pháp quốc tế và cải tổ Liên hợp quốc để ứng phó với những thách thức chưa từng có.
Nỗ lực chung tay giải quyết các thách thức toàn cầu
Đại hội đồng Liên hợp quốc khóa 80 không chỉ là một sự kiện quan trọng trong lịch sử của Liên hợp quốc mà còn là một cơ hội để các quốc gia cùng nhau thảo luận và tìm ra những giải pháp cho các vấn đề toàn cầu. Trong khuôn khổ kỳ họp, nhiều sự kiện quan trọng đã được tổ chức, phản ánh các ưu tiên toàn cầu hiện nay như Hội nghị quốc tế về Palestine và giải pháp hai nhà nước; Hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu. Đặc biệt, phiên thảo luận chung cấp cao, các nhà lãnh đạo thế giới đã phát biểu và đưa ra định hướng chính sách toàn cầu. Dù đã rất nỗ lực, cố gắng nhưng trước sự biến đổi nhanh không ngừng của thời cuộc, vẫn có rất nhiều thách thức toàn cầu đặt ra đòi hỏi Liên hợp quốc phải chung tay và nỗ lực hơn nữa.
Ngày 22/9, một hội nghị quốc tế về giải quyết xung đột Palestine - Israel đã được tổ chức bên lề phiên họp cấp cao Đại hội đồng Liên hợp quốc. Sự kiện do Pháp và Saudi Arabia thúc đẩy nhằm huy động sự ủng hộ cho Palestine và thúc đẩy giải pháp hai nhà nước. Theo truyền thông quốc tế, Palestine hiện nhận được sự công nhận từ hơn 150 quốc gia trong tổng số 193 thành viên Liên hợp quốc. Đặc biệt, nhiều nước phương Tây như Pháp, Anh, Canada và Australia, trước đây chỉ dừng lại ở việc công nhận chính quyền Palestine mà không công nhận nhà nước, đã chính thức chuyển sang ủng hộ. Đây là tín hiệu ngoại giao quan trọng, cho thấy sự dịch chuyển lập trường ở các cường quốc vốn giữ thái độ dè dặt.
"Hôm nay, chúng ta có trách nhiệm mở ra con đường hòa bình. Kể từ tháng 7/2024, các sự kiện đã diễn biến nghiêm trọng và đặt lên vai chúng ta một sứ mệnh lịch sử – thực hiện giải pháp hai nhà nước, trong đó Israel và Palestine cùng chung sống trong hòa bình và an ninh. Đã đến thời điểm cần hành động thiết thực. Vì mục tiêu hòa bình giữa nhân dân Israel và Palestine, tôi xin thông báo rằng Pháp chính thức công nhận Nhà nước Palestine”.
Tổng thống Pháp Emmanuel Macron.
Mặc dù vậy, ngoài Mỹ và Israel, một số quốc gia khác vẫn phản đối. Trong khi các cuộc thảo luận về công nhận nhà nước diễn ra tại New York, chiến sự ở Dải Gaza tiếp tục căng thẳng và thậm chí leo thang.
Tình trạng nhân đạo ở Gaza ngày càng trầm trọng: nạn đói lan rộng, thiếu thuốc men, bệnh viện quá tải, hệ thống điện, nước gần như sụp đổ. Các tổ chức quốc tế cảnh báo về thảm họa nhân đạo chưa từng có ở Gaza.
Theo các chuyên gia, ngay cả khi cộng đồng quốc tế đa số ủng hộ, Israel vẫn có thể phớt lờ hoặc tận dụng sức mạnh quân sự để tái định hình cục diện. Như vậy, bước tiến ngoại giao của Palestine tại Liên hợp quốc, nếu có, sẽ mang nhiều ý nghĩa chính trị, pháp lý hơn là thực tiễn.
Chương trình nghị sự của Đại hội đồng Liên hợp quốc rất rộng lớn, trong đó, biến đổi khí hậu vẫn là trọng tâm, với Hội nghị thượng đỉnh về khí hậu của Liên hợp.
Tổng Thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres lên tiếng cảnh báo rằng những nỗ lực toàn cầu nhằm duy trì mức tăng nhiệt độ Trái đất không vượt quá 1,5 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp đang dần đi chệch hướng. Đây được xem là ngưỡng quan trọng nhằm ngăn chặn những tác động nghiêm trọng nhất của biến đổi khí hậu, từ thiên tai cực đoan cho tới khủng hoảng lương thực và di cư môi trường.
Ông Guterres kêu gọi các quốc gia khẩn trương công bố kế hoạch hành động khí hậu mới cho năm 2035, với phạm vi bao trùm toàn bộ các hoạt động kinh tế. Đặc biệt, người đứng đầu Liên hợp quốc nhấn mạnh việc cắt giảm đáng kể lượng khí thải nhà kính trong vài năm tới là điều kiện tiên quyết để giữ cho mục tiêu 1,5 độ C còn khả thi.
Tuy nhiên, hiện nhiều quốc gia vẫn chậm trễ trong việc đưa ra lộ trình cụ thể. Thực trạng này làm dấy lên lo ngại trong bối cảnh chỉ còn chưa đầy hai tháng nữa, Hội nghị lần thứ 30 của Công ước khung Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (COP30) sẽ diễn ra tại Brazil vào tháng 11 năm nay.
Phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh các nhà lãnh đạo khí hậu do Tổng thư ký Liên hợp quốc chủ trì trong một thông điệp phát trực tuyến từ Bắc Kinh, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình hôm 24/9 thông báo nước này có kế hoạch giảm lượng khí thải nhà kính từ 7 - 10% cho đến năm 2035 so với mức phát thải đỉnh điểm. Bên cạnh mục tiêu giảm phát thải trên toàn nền kinh tế, trong vòng 10 năm tới, Trung Quốc có kế hoạch tăng công suất lắp đặt điện gió và điện Mặt trời lên gấp 6 lần so với mức năm 2020. Bắc Kinh cũng có kế hoạch tăng tỷ trọng nhiên liệu phi hóa thạch trong tiêu thụ năng lượng trong nước lên hơn 30%.
"Chuyển đổi xanh và carbon thấp là xu hướng của thời đại chúng ta. Mặc dù một số quốc gia đi ngược lại xu hướng này, cộng đồng quốc tế nên đi đúng hướng, duy trì niềm tin vững chắc, hành động kiên định và nỗ lực không ngừng nghỉ."
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình.
Các nhóm môi trường và các nhà quan sát cho biết một số nền kinh tế lớn nhất thế giới vẫn chưa đạt được mục tiêu cắt giảm khí thải như mong đợi, xét đến tác động ngày càng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu.
Tại các phiên họp, đã có rất nhiều ý kiến được đưa ra, cả những phát biểu khác biệt được xem là chưa từng có, nhưng tựu trung lại, thế giới vẫn cần Liên hợp quốc, tổ chức duy nhất có khả năng tập hợp tất cả quốc gia dưới một mái nhà chung, để cùng hành động ở quy mô toàn cầu.
Liên hợp quốc trước yêu cầu cải tổ
Thách thức lớn đối với Liên hợp quốc sau 80 năm tồn tại và hoạt động là nhu cầu cải tổ căn bản, triệt để và sâu rộng cũng như thay đổi để thích ứng với những khó khăn ngày càng thêm trầm trọng về tài chính ngân sách. Quá trình cải tổ và thích ứng này thật ra đã được Liên hợp quốc khởi động từ lâu nhưng cho tới nay vẫn tiến triển chậm chạp và kém thực chất trong khi thời gian và thực tiễn chính trị thế giới, kinh tế và thương mại thế giới cũng như quan hệ quốc tế không chờ đợi. Mấu chốt của công cuộc cải tổ này vẫn là cải tổ Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc cả về chức năng lẫn quyền hạn, cả về cơ cấu lẫn đặc quyền phủ quyết.
Trước những thách thức toàn cầu và lỗ hổng thiếu hụt tài chính ngày càng gia tăng, một cuộc cải tổ sâu rộng được xem là yêu cầu cấp thiết, giúp tăng cường hiệu quả hoạt động, củng cố vai trò của Liên hợp quốc.
Luật pháp quốc tế, Hiến chương Liên hợp quốc đã và đang không ít lần bị vi phạm, kể cả bởi chính các nước lớn. Bên cạnh đó, cạnh tranh nước lớn gia tăng trên mọi lĩnh vực thuộc chương trình nghị sự của Liên hợp quốc, dẫn đến việc các cơ chế Liên hợp quốc khó thông qua các quyết định, nghị quyết, thậm chí gần như bế tắc trong tìm kiếm các giải pháp cho các cuộc xung đột, phát huy vai trò trung gian hòa giải, hay thúc đẩy các mục tiêu phát triển. Khi xung đột xảy ra có liên quan đến một trong các thành viên thường trực Hội đồng Bảo an với quyền phủ quyết, Hội đồng Bảo an hầu như khó có khả năng thông qua được các quyết định đáng kể để xử lý xung đột, kể cả việc thông qua các lệnh ngừng bắn.
Phát biểu tại Đại hội đồng Liên hợp quốc ngày 23/9, Thủ tướng Nhật Bản Shigeru Ishiba đã hối thúc cải tổ Hội đồng Bảo an trong bối cảnh thế giới đang đối mặt với vô vàn thách thức sau 80 năm thành lập tổ chức đa phương lớn nhất thế giới. Theo ông, việc Hội đồng Bảo an trao quyền phủ quyết cho 5 nước thành viên thường trực đã dẫn đến những kết quả không được như mong đợi. Do đó, cần mở rộng số lượng thành viên thường trực của cơ quan này để không làm suy yếu hiệu quả của Liên hợp quốc.
"Chỉ đơn thuần tăng số lượng thành viên Hội đồng Bảo an là chưa đủ. Tuy nhiên, tôi tin rằng có thể làm cho Hội đồng Bảo an trở nên đại diện hơn mà không làm giảm hiệu quả hoạt động của nó. Việc mở rộng Hội đồng Bảo an và nâng cao tính chính danh trong việc xử lý các thách thức hiện nay sẽ giúp Liên hợp quốc trở thành một tổ chức tốt hơn hoặc ít nhất là tốt hơn so với hiện tại”.
Thủ tướng Nhật Bản Shigeru Ishiba.
Đây không phải lần đầu bài toán cải tổ Liên hợp quốc được mang ra bàn thảo. Tuyên bố Thiên niên kỷ, được Liên hợp quốc thông qua năm 2000, từng đề cập vấn đề này, trong đó nhấn mạnh nỗ lực thực hiện cuộc cải tổ toàn diện Hội đồng Bảo an. Được xem là nhiệm vụ trọng tâm và thách thức hàng đầu, chủ đề nêu trên cũng nhiều lần được đặt trên bàn nghị sự của tổ chức đa phương lớn nhất hành tinh.
Dù được quan tâm nhưng giới chuyên gia cho rằng, thời gian qua, công cuộc cải tổ Liên hợp quốc diễn ra chậm chạp với những bước đi thận trọng. Trong khi đó, với biến chuyển khôn lường của tình hình thế giới hiện nay, vấn đề này đang trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. Giới phân tích cho rằng, đây vừa là đòi hỏi bức thiết của bản thân Liên hợp quốc, vừa là yêu cầu khách quan từ tình hình quốc tế.
Nỗ lực cải tổ diễn ra trong bối cảnh Liên hợp quốc đang đối mặt thách thức nghiêm trọng về tài chính. Tính đến đầu tháng 5/2025, Liên hợp quốc mới chỉ nhận được chưa đến 50% trong tổng số 3,5 tỷ USD ngân sách thường niên năm 2025. Trong khi đó, các nhà tài trợ lớn đang cắt giảm viện trợ. Theo Giám đốc Nhóm Khủng hoảng quốc tế của Liên hợp quốc Richard Gowan, nếu xu hướng nêu trên tiếp diễn, tổ chức này có thể phải đối mặt mức cắt giảm ngân sách 20% trong năm 2026.
Bên cạnh đó, tình hình thế giới hiện nay đã có nhiều thay đổi cơ bản so với thời điểm Liên hợp quốc được thành lập cách đây 80 năm. Vì vậy, để giữ vững vai trò dẫn dắt, cải tổ trở thành hướng đi không thể đảo ngược đối với Liên hợp quốc.
80 năm đã trôi qua, với những nỗ lực không ngừng của Liên hợp quốc, nhiều điều trước đây chỉ là ước vọng, nay đã trở thành hiện thực. Trước bối cảnh mới, yêu cầu cải tổ sâu rộng hiện nay là thách thức song cũng là cơ hội để Liên hợp quốc tăng cường hiệu quả hoạt động, tiếp tục góp phần xây dựng tương lai bền vững cho nhân loại.
