Kế hoạch hòa bình cho Ukraine: kỳ vọng mới, thách thức cũ
Các đề xuất hòa bình của Mỹ và châu Âu đã mở ra một khung đàm phán lớn nhất kể từ khi xung đột Nga - Ukraine bùng phát. Tuy vậy, động lực trên bàn đàm phán vẫn chịu ảnh hưởng trực tiếp từ tình hình chiến trường, và áp lực chính trị - ngoại giao.
Cuộc xung đột Nga - Ukraine kéo dài hơn ba năm đã gây ra những hệ lụy sâu rộng đối với an ninh, kinh tế và trật tự quốc tế. Dù nhiều nỗ lực ngoại giao được triển khai, các sáng kiến trước đó vẫn chưa đủ để tạo ra bước đột phá thực chất. Trong bối cảnh này, Mỹ tuần trước đã đưa ra một kế hoạch hòa bình toàn diện gồm 28 điểm, được coi như nỗ lực lớn nhằm định hình lộ trình chấm dứt chiến sự. Tuy nhiên, bản dự thảo nhanh chóng vấp phải phản ứng trái chiều, đặc biệt là từ Ukraine và một số đồng minh châu Âu, do lo ngại nhiều điều khoản gây bất lợi cho Kiev.
Trước những quan ngại kể trên, Anh, Pháp và Đức ngày 23/11 đã phối hợp xây dựng một phiên bản sửa đổi, với mục tiêu điều chỉnh các nội dung nhạy cảm. Dù các kiến nghị của châu Âu đa dạng và phần nào giảm bớt một số nhượng bộ cho Ukraine, không ít điều khoản được cho là chạm đến “lằn ranh đỏ” của Moscow, khiến khả năng được Nga chấp nhận còn bỏ ngỏ. Vậy kế hoạch của châu Âu khác gì so với đề xuất của Mỹ? Liệu những điều chỉnh này có thực sự mở ra bước tiến nào trong đàm phán hòa bình Ukraine hay không?
Khác biệt giữa đề xuất của châu Âu và Mỹ về Ukraine
Châu Âu ngày 23/11 đã trình bày kế hoạch hòa bình mới trong cuộc họp với phái đoàn Mỹ và Ukraine tại Geneva, Thụy Sĩ. Nga không tham dự cuộc họp này. Theo nội dung được truyền thông công bố, bản kế hoạch hòa bình sửa đổi của châu Âu vẫn dựa trên khung 28 điểm của Mỹ nhưng điều chỉnh hàng loạt điều khoản quan trọng nhằm phù hợp với quan điểm của Kiev và Brussels.
Trước hết, văn bản tái khẳng định việc bảo đảm chủ quyền của Ukraine, kêu gọi Nga, Ukraine cùng châu Âu ký một thỏa thuận toàn diện về không xâm phạm lãnh thổ, qua đó chấm dứt mọi tranh chấp kéo dài. Một điểm thay đổi đáng chú ý là việc châu Âu loại bỏ điều khoản Mỹ đề xuất, trong đó Nga không can thiệp vào các nước láng giềng và NATO không mở rộng thêm. Thay vào đó, kế hoạch mới tập trung vào việc mở kênh đối thoại trực tiếp giữa Nga và NATO sau khi thỏa thuận hòa bình có hiệu lực, nhằm xử lý mọi bất đồng an ninh và tạo điều kiện hạ nhiệt căng thẳng lâu dài.
Về vấn đề an ninh của Ukraine, kế hoạch sửa đổi bảo đảm Kiev sẽ nhận được các cam kết bảo vệ đáng tin cậy, đồng thời nâng giới hạn quân số của Ukraine ở mức 800.000 người trong thời bình, cao hơn mức 600.000 mà Mỹ đề xuất. Một điểm nhạy cảm khác liên quan đến tư cách thành viên NATO của Ukraine. Thay vì yêu cầu Ukraine ghi vào Hiến pháp rằng họ sẽ không gia nhập NATO, châu Âu nhấn mạnh việc Ukraine gia nhập hay không phải tuân theo cơ chế đồng thuận vốn có của liên minh này. NATO cũng được đề nghị không triển khai lực lượng dưới quyền chỉ huy lâu dài trong lãnh thổ Ukraine, nhưng vẫn có quyền triển khai máy bay chiến đấu tại Ba Lan (nước giáp biên giới Nga).
Kế hoạch cũng đưa ra các điều khoản an ninh đặc biệt từ phía Mỹ dành cho Ukraine, mang tính chất tương tự Điều 5 của Hiến chương NATO nhưng có kèm điều kiện: các bảo đảm sẽ mất hiệu lực nếu Ukraine chủ động tấn công Nga. Ngược lại, nếu Nga tấn công, ngoài phản ứng quân sự mạnh mẽ, toàn bộ lệnh trừng phạt toàn cầu sẽ được khôi phục và mọi lợi ích mà Moscow nhận được từ thỏa thuận sẽ bị hủy bỏ.
"Chúng tôi đã nhất trí về tất cả các yếu tố chính cần thiết cho một nền hòa bình công bằng và lâu dài, cũng như bảo vệ chủ quyền của Ukraine. Tôi xin nhấn mạnh ba yếu tố quan trọng. Thứ nhất, biên giới không thể bị thay đổi bằng vũ lực. Thứ hai, Ukraine là một quốc gia có chủ quyền; không thể có những hạn chế đối với lực lượng vũ trang của họ, vì điều đó sẽ khiến đất nước dễ bị tấn công trong tương lai và làm suy yếu an ninh châu Âu. Thứ ba, vai trò trung tâm của Liên minh châu Âu trong việc đảm bảo hòa bình cho Ukraine phải được phản ánh đầy đủ."
Bà Ursula Von Der Leyen - Chủ tịch Ủy ban châu Âu.
Về mặt kinh tế, châu Âu đề xuất một chương trình tái thiết quy mô lớn cho Ukraine với sự tham gia của cộng đồng quốc tế. Trong đó bao gồm việc thành lập Quỹ Phát triển Ukraine để đầu tư vào các ngành công nghiệp có tốc độ tăng trưởng cao, xây dựng lại hạ tầng, khai thác tài nguyên một cách bền vững và hợp tác giữa Mỹ - Ukraine trong việc hiện đại hóa hệ thống khí đốt. Ngân hàng Thế giới được đề nghị chuẩn bị một gói tài chính đặc biệt để hỗ trợ các nỗ lực này.
Đối với Nga, kế hoạch mở ra cơ hội tái hòa nhập vào kinh tế toàn cầu thông qua nới lỏng trừng phạt từng bước, ký kết thỏa thuận hợp tác kinh tế dài hạn với Mỹ và thậm chí mời Moscow quay trở lại nhóm G8. Đây là điểm khác biệt lớn so với cách tiếp cận của Mỹ, vốn đề xuất sử dụng 100 tỷ USD tài sản Nga bị đóng băng để đầu tư vào Ukraine và chia lợi nhuận cho Washington.
Vấn đề lãnh thổ - nội dung phức tạp nhất trong các cuộc đàm phán hòa bình, được châu Âu tiếp cận theo hướng thận trọng hơn. Thay vì công nhận các vùng như Crimea, Lugansk hay Donetsk thuộc quyền kiểm soát của Nga như kế hoạch Mỹ từng gợi ý, bản sửa đổi chỉ yêu cầu Ukraine cam kết không tìm cách giành lại lãnh thổ bằng biện pháp quân sự. Các cuộc đàm phán sẽ bắt đầu từ đường giới tuyến hiện tại, đồng thời hai bên cam kết không thay đổi hiện trạng bằng vũ lực sau khi đạt được thỏa thuận trong tương lai. Ngoài ra, Nga được yêu cầu bảo đảm quyền sử dụng sông Dnipro cho mục đích thương mại của Ukraine, cũng như không cản trở việc vận chuyển ngũ cốc qua Biển Đen.
Khía cạnh nhân đạo cũng được chú trọng với việc thành lập một ủy ban chung nhằm giải quyết vấn đề tù binh, trẻ em bị đưa khỏi Ukraine, các trường hợp mất tích và tổn thương do chiến sự gây ra. Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia, một trong những điểm nóng rủi ro nhất từ đầu xung đột, sẽ hoạt động trở lại dưới sự giám sát của IAEA, với sản lượng điện chia đều cho hai nước. Ukraine cũng cam kết tuân thủ các tiêu chuẩn EU về khoan dung tôn giáo và bảo vệ nhóm thiểu số ngôn ngữ. Bầu cử sẽ được tổ chức “càng sớm càng tốt” sau khi ký thỏa thuận, thay vì thời hạn cứng 100 ngày như Mỹ đề xuất.
Tất cả các điều khoản sẽ được theo dõi bởi một Hội đồng Hòa bình, đứng đầu là Tổng thống Mỹ Donald Trump. Khi các bên đồng thuận, lệnh ngừng bắn sẽ có hiệu lực ngay lập tức và do Mỹ giám sát.
Phản ứng sau đề xuất của châu Âu tại Geneva khá tích cực. Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio cho biết Tổng thống Trump hài lòng với kết quả đàm phán, trong khi Nhà Trắng khẳng định các quan ngại then chốt của Ukraine đã được giải quyết đầy đủ.
"Bản dự thảo về kế hoạch hòa bình Ukraine là một tài liệu sống, thay đổi hàng ngày nhờ những đóng góp mới. Một số vấn đề liên quan đến EU và NATO đã được tách riêng để thảo luận với các cố vấn an ninh quốc gia của châu Âu, còn lại chúng tôi tập trung vào các vấn đề song phương. Không vấn đề nào là không thể giải quyết, chỉ cần thêm thời gian. Chúng tôi đã báo cáo với Tổng thống Trump về tiến triển đạt được, và ông ấy khá hài lòng."
Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio.
Tổng thống Zelensky nhấn mạnh “nhiều điều đang thay đổi” và cho rằng phái đoàn Mỹ đã lắng nghe quan điểm của Kiev. Ukraine cũng bày tỏ lòng biết ơn đối với Mỹ và cá nhân Tổng thống Trump vì nỗ lực thúc đẩy hòa bình.
Mỹ và Ukraine dự kiến tiếp tục làm việc về dự thảo kế hoạch hòa bình trong tuần này sau cuộc họp ở Geneva. Hãng tin Reuters dẫn các nguồn tin thân cận cho biết ông Zelensky có thể sẽ đến Mỹ ngay trong tuần này để thảo luận về những vấn đề nhạy cảm nhất của kế hoạch với ông Trump.
Ukraine đã thoát khỏi tình thế tiến thoái lưỡng nan?
Nếu Tổng thống Nga Vladimir Putin từng bày tỏ ủng hộ kế hoạch 28 điểm của Mỹ về hòa bình Ukraine, coi đây là cơ sở tiềm năng cho một giải pháp cuối cùng nhằm chấm dứt xung đột thì đến nay, Điện Kremlin vẫn tỏ ra thận trọng trong các phản hồi chính thức về đề xuất sửa đổi của châu Âu. Trong bối cảnh Tổng thống Mỹ Donald Trump gia tăng sức ép buộc Ukraine chấp thuận kế hoạch hòa bình, nếu không sẽ cắt nguồn cung vũ khí và tình báo cho Kiev, đề xuất mới từ châu Âu, dù có thể giúp Ukraine tránh tình thế tiến thoái lưỡng nan, vẫn tiềm ẩn nhiều rủi ro chiến lược và ngoại giao.
Cuộc đàm phán căng thẳng kéo dài giữa phái đoàn Mỹ, Ukraine và châu Âu tại Geneva ngày 23/11 đánh dấu một bước tiến đáng chú ý. Theo Nhà Trắng, Mỹ và Ukraine đã thống nhất những đường nét chính của một “khuôn khổ hòa bình” mới, cam kết “hoàn toàn bảo vệ” chủ quyền Ukraine và có thể trở thành nền tảng cho một thỏa thuận chấm dứt xung đột. Tuy nhiên, Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio thừa nhận, tiến trình vẫn còn “rất xa vạch đích” và cần thêm thời gian để hoàn thiện các chi tiết then chốt. Việc Washington “nới lỏng” hạn chót ngày 27/11 - thời điểm trước Lễ Tạ ơn, cho thấy Washington điều chỉnh chiến lược, từ áp lực tối hậu thư sang một tiến trình linh hoạt hơn, tạo điều kiện cho Kiev đàm phán mà không bị ép buộc quá mức.
Trong khi đó, kế hoạch hòa bình sửa đổi do châu Âu đề xuất mang lại một số lợi ích rõ ràng cho Ukraine trong ngắn hạn. Trước hết, sự tham gia trực tiếp của các đồng minh EU giúp Kiev duy trì kênh đàm phán với Mỹ mà không phải chấp nhận ngay lập tức các nhượng bộ lãnh thổ. Khuôn khổ được cập nhật phản ánh lợi ích quốc gia của Ukraine, đưa ra các cơ chế bảo đảm an ninh, ổn định kinh tế dài hạn và cơ sở pháp lý để bảo vệ quyền lợi chủ quyền.
Thêm vào đó, tỷ lệ người dân ủng hộ giải pháp hòa bình đã tăng đáng kể, cho thấy dư luận Ukraine đang nghiêng về việc tìm kiếm đàm phán thay vì tiếp tục chiến tranh, tạo cơ hội cho chính phủ Ukraine tận dụng làm lợi thế trong thương thảo.
Cô Iryna - người dân Ukraine chia sẻ: "Hiện tại là thời điểm khó khăn nhất, sự mệt mỏi vì chiến sự đang tích tụ. Tôi là vợ của một người lính, đã chờ đợi anh ấy suốt gần bốn năm. Tôi có hai con, và hoàn toàn không biết điều gì đang chờ đợi chúng tôi. Tôi chỉ mong xung đột kết thúc sớm nhất có thể."
Tuy nhiên, các rủi ro chiến lược vẫn hiện hữu. Giới quan sát cho rằng, một trong những thách thức lớn nhất là làm thế nào để cân bằng các lợi ích của Ukraine với các yêu cầu tối thiểu mà Nga sẵn sàng chấp nhận. Bởi bất kỳ kế hoạch nào, dù đã được điều chỉnh, vẫn cần qua nhiều vòng đàm phán trực tiếp với Moscow.
Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio khẳng định, cốt lõi vấn đề vẫn không đổi. Mỹ và Ukraine phải hoàn tất đề xuất trước khi chuyển cho Moscow, và giai đoạn này sẽ khó khăn hơn rất nhiều so với những gì vừa diễn ra ở Geneva, bởi Nga phải đồng ý thì tiến trình mới có thể tiếp tục.
"Rõ ràng là Nga cũng có vai trò ở đây. Chúng ta đã bắt đầu từ giai đoạn đầu của quá trình với hiểu biết về lập trường của họ, dựa trên nhiều cách thức khác nhau, từ các văn bản phi chính thức đến những trao đổi trực tiếp. Vì vậy, bất kể hôm nay chúng ta đạt được điều gì, điều quan trọng là mọi thỏa thuận với Ukraine sau đó phải cân nhắc ý kiến của Nga."
Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio.
Mặt khác, các vấn đề liên quan đến NATO và EU vẫn được tách ra, tạo thêm một tầng đàm phán riêng mà Ukraine phải xử lý, đặc biệt với các quốc gia thành viên then chốt như Ba Lan, Pháp và Đức, vốn cảnh giác trước nguy cơ bị đặt vào “thế đã rồi”. Thêm vào đó, việc triển khai các cơ chế an ninh, tài chính và tái thiết quốc tế đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa Mỹ, EU và các tổ chức đa phương, làm tăng thử thách về quản trị và thực thi.
Về phía Nga, Phó Chủ tịch thứ nhất Ủy ban Quan hệ Quốc tế của Duma Quốc gia Nga, ông Dmitry Novikov nhận định, những đề xuất của châu Âu, ngay cả khi xét riêng lẻ, cũng là nỗ lực phá hoại kế hoạch hòa bình của Tổng thống Trump, và xét tổng thể thì thể hiện sự phản đối thẳng thừng đối với các đề xuất của Washington.
Sức ép lớn với Ukraine trên chiến trường
Vào thời điểm các kế hoạch hòa bình của Mỹ và châu Âu đang được thương thảo, Ukraine bước vào mùa đông khắc nghiệt với lực lượng và nguồn lực suy giảm, trong khi Nga liên tục giành lợi thế trên chiến trường. Điều này đặt ra nhiều hoài nghi về tương lai hòa bình Ukraine, khi Kiev vẫn phải đối mặt với những thách thức chiến lược nghiêm trọng.
Trong nhiều tháng qua, Nga tiếp tục mở rộng kiểm soát tại các hướng chiến lược, từ Kupiansk đến khu vực Donetsk và Zaporizhzhia. Những bước tiến này, dù không mang tính đột phá, vẫn tạo ra sức ép lớn buộc Ukraine phải phân tán lực lượng phòng thủ.
Theo các nhà phân tích, lợi thế vượt trội trên chiến trường đang góp phần nâng vị thế của Nga trên bàn đàm phán, và giúp Moscow tránh được những điều khoản bất lợi trong kế hoạch hòa bình do Mỹ và châu Âu đề xuất. Bản thân Tổng thống Mỹ Donald Trump từng thừa nhận, nếu giao tranh tiếp diễn, Ukraine vẫn sẽ mất những vùng lãnh thổ mà họ phải nhượng lại cho Nga.
"Ông Zelensky sẽ phải thích một kế hoạch hòa bình, nếu không thì Ukraine cứ tiếp tục chiến đấu. Sẽ đến lúc ông ấy phải chấp nhận một điều gì đó."
Tổng thống Mỹ Donald Trump.
Kế hoạch hòa bình được thúc đẩy giữa lúc Ukraine đối mặt với nhiều áp lực trong nước, đặc biệt là bê bối tham nhũng trong ngành năng lượng. Người dân Ukraine trải qua tình trạng cắt điện luân phiên 8 - 10 giờ mỗi ngày. Nhiều chuyên gia cảnh báo, điều kiện thời tiết khắc nghiệt khi mùa đông sắp tới có thể làm trầm trọng hơn những khó khăn của Kiev trên chiến trường, đe dọa bào mòn ý chí chiến đấu của binh sĩ và khiến khả năng duy trì phòng tuyến ngày một mong manh. Trong dài hạn, thách thức càng lớn hơn khi lực lượng nam giới trong độ tuổi chiến đấu ước tính đã giảm một nửa so với trước xung đột.
Một cựu quan chức Lầu Năm Góc nhận định, trong bối cảnh lực lượng suy yếu và chiến tuyến chịu sức ép, Ukraine đang chịu ngày càng nhiều áp lực buộc phải chấp nhận một thỏa thuận hòa bình, bất kể những điều khoản đi kèm có thể bất lợi đến mức nào. Sự suy giảm cả về quân sự lẫn nội lực chính trị khiến đòn bẩy thương lượng của Kiev bị thu hẹp đáng kể.
Nhìn tổng thể, các đề xuất hòa bình của Mỹ và châu Âu đã mở ra một khung đàm phán lớn nhất kể từ khi xung đột Nga - Ukraine bùng phát. Tuy vậy, động lực trên bàn đàm phán vẫn chịu ảnh hưởng trực tiếp từ tình hình chiến trường, và áp lực chính trị - ngoại giao. Tất cả sẽ quyết định liệu các khuôn khổ hòa bình hiện nay có thể chuyển hóa thành một tiến trình thực chất hay chỉ dừng ở các phép thử nghiệm. Hòa bình có thể đang hé mở trên bàn đàm phán, nhưng để nắm bắt được cơ hội đó, Ukraine và các bên liên quan cần vượt qua một loạt thách thức còn rất lớn, cả trong phòng họp lẫn trên thực địa.
