Khi còn công tác tại Ukraine, các bạn Ukraine đôi lúc hỏi tôi tại sao Việt Nam là nạn nhân của xâm lược lại không ủng hộ Ukraine chống xâm lược. Tôi trả lời, đối với nhiều người Việt Nam đây không phải là cuộc chiến tranh giữa Nga và Ukraine mà là cuộc chiến tranh giữa Nga và NATO diễn ra trên đất Ukraine. Trong cuộc chiến tranh đấy, các bạn có thể hiểu Việt Nam ủng hộ ai.
Tại sao đây là cuộc chiến ủy nhiệm?
Một số bạn Ukraine đồng ý với cách giải thích của tôi, nhưng các quan chức Ukraine tất nhiên không. Họ vẫn coi đây là cuộc chiến giữa Nga và Ukraine. Họ không hoàn toàn sai nếu nhìn bề ngoài khi Nga đưa quân vào Ukraine, dùng bom đạn dội lên đất nước này và nhiều người Ukraine đã chết, nhiều lãnh thổ bị Nga chiếm. Nhưng nếu đi sâu hơn đến nguyên nhân của cuộc chiến chúng ta sẽ thấy về bản chất, đây là cuộc chiến ủy nhiệm giữa Nga và NATO diễn ra trên đất Ukraine.
Đầu tiên, tháng 12/2021, Nga đưa tối hậu thư không phải cho Ukraine mà cho NATO “quay trở lại hiện trạng trước 1997”, tức là không được đưa lực lượng NATO về phía Đông của Liên minh này và chiến tranh chỉ bùng nổ khi yêu sách này của Nga không được đáp ứng. Điều này dễ dàng bị bác bỏ khi những người phản đối lập luận này cho rằng đây chỉ là cái cớ để Nga triển khai kế hoạch xâm lược Ukraine đã có từ lâu, và rằng việc Ukraine chọn ai là đồng minh là quyền “tự quyết” của nước này. Lập luận này cũng không hoàn toàn sai về lý thuyết, nhưng không đúng trên thực tế. Đến Đại sứ Mỹ cuối cùng tại Liên Xô Jack F. Matlock Jr, người phản đối NATO mở rộng về phía Đông, từng lập luận: liệu Mỹ có chấp nhận để Canada liên minh với đối thủ của Mỹ không. Chắc chắn là không. Vậy tại sao lại bắt Nga phải chấp nhận để nước láng giềng quan trọng của mình trở thành bàn đạp chống lại Nga?! Ai đấy cũng có thể nói, Nga không muốn để NATO tiến sát biên giới Nga nhưng cuộc chiến đã đưa Phần Lan, nước láng giềng có biên giới dài với Nga vào NATO. Đúng vậy, đấy là điều Nga không muốn nhưng cũng phải chấp nhận thực tế lực của Nga cũng có giới hạn của nó.
Bản chất xung đột Nga-NATO trong cuộc chiến này thể hiện rất rõ qua việc tháng 4/2022 tại Istanbul, Nga đã sẵn sàng trả lại Ukraine diện tích Nga chiếm của Ukraine với điều kiện Ukraine đồng ý không trở thành thành viên NATO cùng một số điều kiện khác. Không phải là thành viên NATO là yêu cầu trước cuộc chiến và cũng là yêu cầu của Nga trong thỏa thuận Istanbul.
Những ngày này, chúng ta cũng nghe nhiều về kế hoạch hòa bình 28 điểm của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Trong đó, điều kiện quan trọng cũng là Ukraine cam kết không trở thành thành viên của NATO. Có thể nói đây là điều kiện quan trọng và xuyên suốt từ trước chiến tranh cho đến ngày hôm nay. Nhìn như vậy, chúng ta sẽ thấy bản chất vấn đề là Nga không chấp nhận việc NATO kết nạp Ukraine làm thành viên của mình và đưa lực lượng áp sát vào biên giới với Nga. Đây là nguyên nhân cuộc chiến và cuộc chiến chỉ kết thúc khi điều kiện này của Nga được đáp ứng. Nga luôn tuyên bố “phải giải quyết gốc rễ của vấn đề”. Gốc rễ của vấn đề chính là ở đây.
Nhìn diễn biến cuộc chiến, người ta cũng thấy đây là cuộc chiến giữa Nga và NATO, khi NATO dưới cái mũ liên minh của hơn 50 nước (32 nước thành viên NATO và các nước ngoài liên minh) đã nhanh chóng hỗ trợ quân sự cho Ukraine một cách mạnh mẽ nhất để chống lại Nga. NATO vượt hết làn ranh này đến làn ranh khác trong việc viện trợ quân sự cho Ukraine. NATO muốn Ukraine đủ vũ khí để đánh trả Nga, làm suy yếu Nga, nhưng luôn tránh phải đối đầu trực tiếp với Nga.
Phương Tây cũng thực hiện cấm vận chống Nga một cách mạnh mẽ nhất trong lịch sử cấm vận của thế giới đối với một quốc gia. Sẽ là bình thường nếu Mỹ và NATO luôn nhanh chóng thành lập một liên minh chống xâm lược nhanh như vậy và cũng thực hiện cấm vận triệt để như vậy trong các trường hợp khác. Việc phương Tây đặc biệt nhanh và triệt để trong cuộc chiến chống Nga người ta buộc người ta phải đặt câu hỏi có phải đây là dùng Ukraine để làm suy yếu Nga hay không. Mọi so sánh đều chỉ là là tương đối. Nhưng hãy xem các nước này đã giúp ngăn chặn Israel thực hiện cái mà nhiều nước trong số họ gọi thẳng tên là cuộc chiến “diệt chủng” như thế nào. Gần như không có hành động gì ngoài kêu gọi! Mà cuộc chiến diệt chủng lại là đỉnh cao khốc liệt, tàn bạo của chiến tranh.
NATO là ô an ninh hay là nguồn cơn mất an ninh?
Liên quan đến câu hỏi liệu NATO có mang lại an ninh cho Ukraine, nhiều chính trị gia Ukraine cho rằng an ninh của Ukraine chỉ được đảm bảo nếu nước này trở thành thành viên của NATO. Mục tiêu này còn được ghi vào trong Hiến pháp của Ukraine. Đứng từ góc độ nào đó, lập luận này không sai. Các nước Đông Âu đã vào NATO trong những năm 1990s và đầu những năm 2000s đều có một lá chắn thép cho an ninh của mình. Nhưng nhìn từ góc độ khác, khi yếu Nga phải chấp nhận việc NATO kết nạp các nước Đông Âu, thành viên cũ của khối Hiệp ước Warsaw, vào NATO. Nhưng nước Nga bây giờ không phải là nước Nga của những năm 1990s và hiển nhiên sẽ không chấp nhận NATO Đông tiến như trước.
Quan trọng hơn, đối với mỗi quốc gia, an ninh và toàn vẹn lãnh thổ là quan trọng. Mục tiêu/nhiệm vụ đấy là quan trọng, là tối thượng, còn biện pháp liên minh với ai chỉ là thứ yếu. Chưa vào NATO đã mang chiến tranh về nhà, trong khi từ chối vào NATO lại là đảm bảo an ninh cho chính mình. Nghịch lý Ukraine là như vậy.
Nếu ai không tin vào việc từ chối trở thành thành viên NATO có thể đảm bảo an ninh cho đất nước, có thể nhìn vào các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ tại Trung Á, họ rất độc lập với Nga, phê phán Nga trong nhiều diễn đàn/vấn đề, nhưng họ không là thành viên của NATO và vì thế không có chiến tranh với Nga. Điển hình là Kazakhstan khi yêu cầu Nga đưa quân vào chống bạo loạn (tháng 1/2022), nhưng ngay sau đó đã phát biểu rất độc lập trong việc Nga triển khai Chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine. Những nước cộng hòa này giữ được hòa bình, ổn định, độc lập và toàn vẹn lãnh thổ mà không cần trở thành thành viên của NATO. Như vậy, có hơn một phương thức để đảm bảo an ninh, chứ không phải chỉ có một phương thức là trở thành thành viên của NATO.
Ai cũng biết NATO được thành lập để chống lại Liên Xô và Đông Âu sau chiến tranh thế giới thứ 2. Sau đó Khối hiệp ước Warsaw được thành lập để đối trọng lại NATO. Câu hỏi khi Khối hiệp ước Warsaw tan rã, NATO tiếp tục tồn tại để làm gì nếu không phải để chống lại Nga khi Nga quay trở lại với tư cách cường quốc?!
Tại sao hòa bình tới gần hơn bao giờ hết?
Những ngày này người ta hy vọng hơn bao giờ hết hòa bình đang đến với Ukraine. Liệu cơ hội cho hòa bình lần này có lớn hơn những lần trước? Nếu tháng 4/2022 chỉ có Nga và Ukraine tiến đến thỏa thuận còn Mỹ và châu Âu hoàn toàn chưa chấp nhận hòa bình, tình hình hiện nay hoàn toàn khác. Nước ủng hộ quân sự mạnh nhất cho Ukraine trong cuộc chiến đã thay đổi lập trường, chuyển sang ủng hộ giải quyết hòa bình xung đột, thậm chí chấp nhận Ukraine phải nhượng bộ trong vấn đề lãnh thổ. Mỹ cũng đồng ý điều kiện của Nga là Ukraine phải cam kết không trở thành thành viên của NATO. Nhận xét về sự khác biệt của tình hình quốc tế. Tổng thống Zelenskyy đã nói một cách rõ ràng nhất: Ukraine đã đứng trước lựa chọn khó khăn giữa việc mất phẩm giá với việc mất đồng minh quan trọng nhất và sẽ đối diện với một mùa Đông khó khăn nhất. Nói một cách đơn giản, nghe Mỹ Ukraine phải chấp nhận mất lãnh thổ, tức là mất phẩm giá. Còn không nghe Mỹ, Ukraine mất đối tác quan trọng nhất. Mỹ cũng ngầm cho biết Mỹ không chỉ dừng bán vũ khí mà dừng cả cung cấp các thông tin tình báo. Như vậy rất khó cho Ukraine tiến hành phòng thủ khi không những thiếu vũ khí mà không có cả thông tin tình báo.
Trên chiến trường, cuộc chiến vẫn giằng co suốt 3 năm nay nhưng Nga có phần ở thế mạnh hơn, chiếm được nhiều đất hơn kể từ sau khi Nga rút vào tháng 10/2022. Ukraine đang đứng trước thực tế là có thể sẽ mất nhiều hơn nếu tiếp tục cuộc chiến. Đây cũng là lý do để Ukraine trở nên thực tế hơn khi đánh giá tình hình, nhất là một khi không có sự ủng hộ của đối tác quan trọng nhất trong cuộc chiến.
Nội bộ Ukraine hiện cũng đang rơi vào tình thế khó khăn nhất kể từ khi chiến tranh bùng nổ. Chánh Văn phòng Tổng thống Andrey Ermak, cánh tay phải của Tổng thống Zelenskyy, đã phải ra đi vì bị cho là dính đến bê bối tham nhũng. Đây là điều không thể tưởng tượng trước đây vài tháng. Thậm chí một số còn đánh giá không loại trừ Tổng thống Zelenskyy cũng ra đi. Có ý kiến cho rằng Mỹ đang dùng cơ quan chống tham nhũng “ra tay” để gây sức ép buộc Ukraine chấp nhận kế hoạch hòa bình của Mỹ. Chắc không có đủ cơ sở để khẳng định điều này, nhưng khó khăn nội bộ của Ukraine là một thực tế và sẽ đẩy Ukraine theo hướng chấp nhận thỏa thuận có phần thiệt thòi cho Ukraine. Cựu tư lệnh quân đội Ukraine, hiện là Đại sứ Ukraine tại Anh cũng viết trên tờ Telegraph là chiến tranh không nhất thiết phải kết thúc bằng chiến thắng. Đây là tín hiệu cho thấy Ukraine tháng 12/2025 rất khác với Ukraine 4/2022.
Về phần Nga, mặc dù Nga có những “thắng lợi” gần đây, nhưng cuộc chiến 4 năm qua đã làm Nga suy yếu. Nga có nhu cầu cao tránh sa lầy vào cuộc chiến vì bất cứ cuộc chiến nào bị sa lầy cũng đều đi đến thảm họa. Một khi các điều kiện quan trọng đối với Nga được đáp ứng không có lý do gì để Nga chọn tiếp tục sa lầy trong đấy. Chọn sa lầy trong cuộc chiến sẽ là một lựa chọn tệ hại nhất và có lẽ các chính trị gia tỉnh táo để không rơi vào bẫy này.
Đề nghị 28 điểm của Mỹ rõ ràng có lợi cho Nga. Có lợi tới mức báo chí phương Tây còn đưa tin đây là đề nghị của Nga được người Mỹ đưa ra như đề nghị của Mỹ. Chẳng lẽ Nga lại không chấp nhận một đề nghị có lợi như vậy cho Nga?
Đề nghị của Mỹ đang được đưa ra để đàm phán và nhiều thông tin chưa được tiết lộ. Các cuộc đàm phán Mỹ-Ukraine gần đây đều đưa ra những thông tin khả quan. Các bên đều đánh giá đạt được tiến triển mặc dù còn những khó khăn. Ukraine rõ ràng có những tín hiệu “không muốn mất đối tác quan trọng”, nhưng còn chấp nhận “mất nhân phẩm”, nhượng bộ đến đâu và như thế nào còn là vấn đề.
Về logic, Mỹ đưa ra một đề nghị “thuận cho Nga” rất có lợi cho Nga trong đàm phán. Nếu kế hoạch của Mỹ bị sửa đối tới mức Nga không chấp nhận được, Nga hoàn toàn có thể đổ lỗi chính Mỹ thay đổi quan điểm của bản thân. Mỹ khó có thể thay đổi quan điểm của bản thân đến mức kế hoạch trở nên không thể chấp nhận được với một bên đàm phán là Nga, nên sẽ phải cố gắng ép bên còn lại chấp nhận kế hoạch mình đưa ra. Đây có lẽ là may mắn nhất của Nga từ đầu chiến tranh đến giờ. Chính trị Mỹ thay đổi mang món quà ngoài dự tính cho Nga. Trong triết học người ta nói đến vai trò cá nhân trong lịch sử là vậy. Lịch sử phát triển theo quy luật của nó nhưng vào những thời điểm quan trọng, cá nhân cũng tạo ra những dấu ấn của mình đối với lịch sử. Tổng thống Mỹ Donald Trump đang ở ở vào vị trí đó.
Mỹ có lãnh đạo mới nên có “tân quan, tân chính sách”. Châu Âu vẫn lãnh đạo cũ sẽ vẫn chính sách cũ. Nhưng liệu tiếng nói của châu Âu có át được Mỹ không? Nếu không át được, cơ hội cho hòa bình lần này có thể sẽ thành hiện thực. Các lãnh đạo châu Âu đang tìm nhiều cách để sửa đổi dự thảo. Nếu Mỹ để châu Âu sửa đổi sáng kiến của mình theo cách của châu Âu thì uy tín trước tiên của Tổng thống Mỹ sẽ bị ảnh hưởng. Liệu là Trump có ai muốn như vậy không? Chắc là không.
Một hòa bình không đẹp cho Ukraine như thỏa thuận Istanbul mà Nga sẵn sàng ký với Ukraine vào tháng 4/2022. Cơ hội bỏ qua là một bài học và lịch sử Ukraine sẽ đánh giá khách quan về những quyết sách này của lãnh đạo Ukraine. Thỏa thuận có thể thiệt hơn, nhưng hòa bình là điều người dân Ukraine đang cần. Mọi vấn đề khác sẽ được giải quyết trong hòa bình.