ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 47 diễn ra tại Kuala Lumpur (Malaysia) đánh dấu một bước chuyển quan trọng trong tiến trình phát triển của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á. Tại kỳ họp này, Timor Leste đã chính thức được kết nạp trở thành thành viên thứ 11 của ASEAN. Đây là lần đầu tiên kể từ năm 1999, khối mở rộng thành viên, thể hiện cam kết về một khu vực đoàn kết, bao trùm và hướng tới tương lai trong bối cảnh thế giới đang đối mặt nhiều biến động kinh tế, chính trị và an ninh.

Timor Leste và hành trình 14 năm đến với ASEAN

Lễ kết nạp Timor Leste được tiến hành ngay sau phiên khai mạc hội nghị, với sự nhất trí cao của lãnh đạo 10 quốc gia thành viên. Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim, nước giữ vai trò Chủ tịch ASEAN năm nay, khẳng định việc Timor Leste gia nhập đã mở ra giai đoạn mới cho tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN đồng thuận và gắn kết hơn.

Thủ tướng Timor Leste Xanana Gusmao gọi đây là “thời khắc lịch sử” đối với người dân quốc đảo 1,4 triệu dân.

Hành trình trở thành thành viên ASEAN của Timor Leste kéo dài 14 năm. Từ khi giành độc lập năm 2002, Timor Leste xác định gia nhập ASEAN là chiến lược trọng tâm để ổn định quốc gia, xây dựng quan hệ quốc tế và thúc đẩy phát triển kinh tế. Năm 2011, nước này chính thức nộp đơn xin gia nhập và đến năm 2022, ASEAN nhất trí trao quy chế quan sát viên, mở đường cho tiến trình hoàn tất vào năm 2025.

Đối với Timor Leste, việc trở thành thành viên ASEAN mở ra cho nước này nhiều cơ hội như tiếp cận thị trường 650 triệu dân, tham gia vào mạng lưới thương mại trị giá 3,8 nghìn tỷ USD, tăng khả năng thu hút đầu tư nước ngoài và mở rộng quan hệ ngoại giao đa phương.

Ông Kao Kim Hourn - Tổng Thư ký ASEAN cho hay: “Việc gia nhập ASEAN sẽ khuếch đại tiếng nói của Timor-Leste tại các diễn đàn quốc tế, đồng thời đảm bảo lợi ích chiến lược của nước này thông qua mạng lưới hỗ trợ ngoại giao và kinh tế đã được thiết lập".

Tuy vậy, những thách thức với Timor Leste sau khi gia nhập ASEAN cũng không nhỏ. Timor Leste là nền kinh tế nhỏ nhất ASEAN với GDP khoảng 1,9 tỷ USD và phụ thuộc đáng kể vào dầu khí - nguồn tài nguyên đang dần cạn kiệt. Năng lực quản trị nhà nước và quy mô khu vực tư nhân còn hạn chế, cơ sở hạ tầng thiếu đồng bộ và năng suất lao động thấp - điều này khiến một số học giả trong khu vực lo ngại việc gia nhập ASEAN có thể gây áp lực buộc Timor Leste phải tiến hành cải cách sâu hơn để nâng cao sức cạnh tranh.

Còn theo ông Ronny Sasmita, nhà phân tích cấp cao tại Viện Hành động Kinh tế và Chiến lược Indonesia, ý nghĩa của việc gia nhập không chỉ nằm ở giá trị kinh tế. Đó còn là một sự “trở về” với bản sắc. Trong nhiều thập kỷ, Timor Leste đứng giữa hai giá trị: di sản lịch sử từng là thuộc địa của Bồ Đào Nha và vị trí địa lý Đông Nam Á. Việc gia nhập ASEAN giúp quốc gia này xác định rõ vị trí của mình, trở lại đúng “ngôi nhà khu vực” và củng cố nền dân chủ non trẻ.

Bản thân Thủ tướng Timor Leste Xanana Gusmao cũng nhận định, việc Timor Leste gia nhập ASEAN là bước đi tất yếu, bắt nguồn từ sự tương đồng về văn hóa, địa lý và lợi ích chiến lược lâu dài. Do đó, đây không phải là điểm kết thúc của một hành trình mà là khởi đầu của một chương mới, hướng đến việc thúc đẩy tầm nhìn của ASEAN về một cộng đồng hòa bình, thịnh vượng, kiên cường và lấy người dân làm trung tâm.

Về phía ASEAN, việc kết nạp Timor Leste cũng là một phép thử. Các nước trong khối khác nhau về trình độ phát triển và năng lực điều hành. Vì vậy, theo giới quan sát, hội nhập một quốc gia còn ở mức thu nhập thấp đòi hỏi sự linh hoạt và sáng tạo trong điều phối. Nhưng đây cũng là cơ hội để ASEAN khẳng định giá trị cốt lõi: sự bao dung và đoàn kết, chứ không phải loại trừ.

Timor Leste cũng có thể mang đến một tiếng nói mới cho ASEAN. Là một nền dân chủ kiên định, quan điểm của nước này về các vấn đề nóng bỏng hiện nay có thể giúp làm phong phú thêm thảo luận trong khu vực.

Về kinh tế, Timor Leste đóng góp không lớn, nhưng về ý nghĩa biểu tượng, vai trò của nước này rất quan trọng. Sự gia nhập của Timor Leste hoàn thiện bản đồ Đông Nam Á và gửi thông điệp rằng ASEAN vẫn cởi mở và có tầm nhìn chiến lược ngay trong bối cảnh thế giới nhiều biến động.

Dấu ấn của ASEAN qua nỗ lực hòa giải Thái Lan - Campuchia

Ngoài sự kiện Timor Leste chính thức gia nhập ASEAN, bên lề Hội nghị Cấp cao ASEAN tại Kuala Lumpur, một diễn biến quan trọng khác cũng thu hút sự quan tâm lớn của dư luận khu vực và quốc tế. Thái Lan và Campuchia ngày 26/10 đã ký Tuyên bố chung về thỏa thuận hòa bình, đánh dấu bước tiến mới trong nỗ lực chấm dứt căng thẳng và khôi phục ổn định dọc tuyến biên giới tranh chấp giữa hai quốc gia láng giềng. Lễ ký kết diễn ra trước sự chứng kiến của Tổng thống Mỹ Donald Trump và Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim - Chủ tịch ASEAN 2025. Đây không chỉ là cột mốc quan trọng đối với Thái Lan và Campuchia, mà còn là minh chứng rõ nét cho khả năng ASEAN thực thi vai trò trung gian và thúc đẩy hòa giải xung đột trong nội khối, đặc biệt vào thời điểm khu vực đang phải đối mặt với nhiều sức ép cạnh tranh ảnh hưởng giữa các cường quốc.

Cuộc xung đột biên giới giữa Thái Lan và Campuchia không phải là vấn đề mới. Tranh chấp đường biên giới dài 817 km kéo dài hàng thập kỷ, bắt nguồn từ việc phân định lãnh thổ thời kỳ thuộc địa Pháp. Trong nhiều năm, các đợt căng thẳng vẫn âm ỉ và từng bùng phát thành giao tranh quân sự. Đỉnh điểm là tháng 7/2025, khi xung đột leo thang thành đụng độ quy mô lớn khiến hàng chục người thiệt mạng và hơn 200.000 người phải sơ tán, làm dấy lên lo ngại về một cuộc khủng hoảng nhân đạo khu vực.

Trong bối cảnh đó, vai trò trung gian của ASEAN đã trở nên đặc biệt quan trọng. Với tư cách Chủ tịch ASEAN năm 2025, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim đã tổ chức cuộc gặp giữa các phái đoàn Thái Lan và Campuchia vào cuối tháng 7, ngay sau cuộc điện đàm giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump với lãnh đạo hai nước, qua đó đạt được lệnh ngừng bắn tạm thời, ngăn chặn nguy cơ leo thang quân sự nghiêm trọng hơn. Từ chính nền tảng trên, “Văn kiện Kuala Lumpur” được ký kết tại hội nghị lần này đã chính thức hóa các cam kết ổn định lâu dài.

Văn kiện bao gồm nhiều nội dung then chốt: ngừng ngay lập tức các hành động thù địch và rút vũ khí hạng nặng khỏi khu vực biên giới, thành lập Nhóm Quan sát viên ASEAN để giám sát việc thực thi, rà phá bom mìn và giải phóng mặt bằng nhằm bảo đảm an toàn dân sự, phóng thích tù binh vì lý do nhân đạo, trong đó Thái Lan cam kết trả tự do cho 18 binh sĩ Campuchia. Ngoài ra, hai bên cam kết tiếp tục đối thoại song phương trong khuôn khổ ASEAN và luật pháp quốc tế.

Những cam kết này được giới phân tích đánh giá, không chỉ có ý nghĩa về mặt quân sự mà còn mang giá trị chính trị - ngoại giao sâu rộng: xung đột được thay thế bằng đối thoại, đối đầu được chuyển hóa thành hợp tác.

Đánh giá về văn kiện, Thủ tướng Thái Lan Anutin Charnvirakul khẳng định, đây là một bước quan trọng hướng tới hòa bình và hợp tác giữa hai quốc gia. Trong khi đó, Thủ tướng Campuchia Hun Manet gọi văn kiện là một khoảnh khắc lịch sử quan trọng đối với cả Bangkok và Phnom Penh.

Sự hiện diện của Tổng thống Mỹ Donald Trump tại lễ ký kết cũng được đánh giá là tạo thêm sức nặng về mặt ngoại giao, đồng thời làm nổi bật vai trò trung tâm của ASEAN trong các cấu trúc hợp tác khu vực. Giới phân tích nhận định rằng, dù Mỹ có vai trò thúc đẩy và hỗ trợ ngoại giao, nhưng chính cơ chế đồng thuận và tính trung lập của ASEAN mới là nền tảng đảm bảo thỏa thuận có thể vận hành hiệu quả và lâu dài. Giáo sư Thitinan Pongsudhirak (Đại học Chulalongkorn, Thái Lan) nhận xét: “Hòa bình bền vững đòi hỏi xây dựng lòng tin qua thời gian, chứ không chỉ một cam kết nhất thời. ASEAN có cấu trúc để làm điều đó".

Tại Thái Lan và Campuchia, người dân đón nhận thông tin với nhiều hy vọng. Bà Eng Yimeth - Người dân Campuchia chia sẻ: "Là người dân Campuchia, tôi luôn mong mỏi hòa bình. Tôi ủng hộ văn kiện hòa bình giữa hai nước và hy vọng từ nay sẽ không còn giao tranh nữa".

Hiện cả Campuchia và Thái Lan đã bắt đầu rút khí tài hạng nặng khỏi khu vực biên giới dưới sự giám sát của Nhóm Quan sát viên ASEAN. Việc triển khai nhanh chóng và minh bạch được xem là dấu hiệu thiện chí thực tế, cho thấy thỏa thuận không chỉ mang tính biểu tượng mà đã bắt đầu được hiện thực hóa trên thực địa.

Quan hệ Mỹ - ASEAN và định hướng hợp tác giai đoạn mới

Cùng với tiến trình hòa giải nội khối và mở rộng thành viên, quan hệ giữa ASEAN và các đối tác tiếp tục là một trụ cột quan trọng trong cấu trúc an ninh - kinh tế khu vực. Tại Hội nghị cấp cao Mỹ - ASEAN và các hoạt động bên lề ở Kuala Lumpur, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đưa ra loạt thông điệp và hành động ngoại giao đáng chú ý, vừa thể hiện cam kết lâu dài của Washington với Đông Nam Á, vừa phản ánh những điều chỉnh chiến lược trong bối cảnh cạnh tranh kinh tế - chuỗi cung ứng toàn cầu. Đây được xem là bước tiến mới trong nỗ lực làm sâu sắc quan hệ Đối tác Chiến lược Toàn diện Mỹ - ASEAN được thiết lập từ năm 2022, đồng thời đặt nền tảng cho giai đoạn hợp tác kinh tế và an ninh mở rộng.

Trong bài phát biểu tại Hội nghị cấp cao Mỹ - ASEAN lần thứ 13, Tổng thống Mỹ Donald Trump tái khẳng định mục tiêu xây dựng khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương “tự do, cởi mở và thịnh vượng”, trong đó ASEAN được coi là trọng tâm của cấu trúc hợp tác khu vực.

Bên lề hội nghị, nhà lãnh đạo Mỹ đã ký nhiều thỏa thuận về thương mại và khoáng sản chiến lược với Thái Lan, Malaysia và Campuchia. Theo thông tin từ Nhà Trắng, các thỏa thuận này nhằm giảm mất cân bằng thương mại, mở rộng tiếp cận thị trường và đặc biệt là đa dạng hóa chuỗi cung ứng trong bối cảnh Trung Quốc siết chặt xuất khẩu đất hiếm. Mỹ duy trì mức thuế 19% đối với phần lớn hàng xuất khẩu từ ba nước ASEAN sang thị trường Mỹ, nhưng cam kết giảm về 0% với một số mặt hàng ưu tiên.

Ở chiều ngược lại, Malaysia cam kết không áp hạn ngạch xuất khẩu khoáng sản chiến lược, cung cấp quyền tiếp cận ưu đãi cho hàng công nghiệp và nông sản, đồng thời đơn giản hóa các quy định với mỹ phẩm và dược phẩm của Mỹ. Thái Lan đồng ý xóa bỏ gần 99% thuế đối với hàng hóa Mỹ, nới lỏng quy định sở hữu nước ngoài trong viễn thông và cam kết mua 80 máy bay Mỹ trị giá 18,8 tỷ USD cùng các sản phẩm năng lượng hơn 5 tỷ USD mỗi năm. Campuchia mở cửa hệ sinh thái đầu tư vào khai khoáng, năng lượng, viễn thông và cơ sở hạ tầng, với nguyên tắc đảm bảo đối xử công bằng và tuân thủ tiêu chuẩn môi trường - lao động.

Ngoài các thỏa thuận kể trên, Mỹ còn ký thỏa thuận khung với Việt Nam nhằm điều chỉnh mức thuế hiện tại 20% theo lộ trình giảm dần, đổi lại Việt Nam sẽ tăng nhập khẩu hàng hóa Mỹ để thu hẹp thặng dư thương mại.

Phía ASEAN nhìn nhận hợp tác với Mỹ không chỉ ở góc độ kinh tế mà còn là cơ hội nâng tầm vị thế trong chuỗi giá trị toàn cầu. Phát biểu với tư cách Chủ tịch ASEAN, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim nhấn mạnh, quan hệ ASEAN - Mỹ “dựa trên khát vọng chung về hòa bình và thịnh vượng” và đang bước vào “thời kỳ phát triển sâu rộng hơn”. Theo ông, sự năng động của nền kinh tế Mỹ kết hợp với thị trường gần 700 triệu dân của ASEAN có thể mở ra một “thời kỳ hoàng kim mới”.

Nhân dịp này, các lãnh đạo ASEAN và Mỹ đã thông qua "Tuyên bố Tầm nhìn chung ASEAN - Mỹ về một khu vực mạnh mẽ, an toàn và thịnh vượng hơn", làm định hướng chiến lược cho hợp tác giai đoạn mới.

Nhìn tổng thể, những diễn biến tại Hội nghị Cấp cao ASEAN tại Kuala Lumpur cho thấy ASEAN đang tiếp tục khẳng định vai trò trung tâm trong khu vực. Từ mở rộng thành viên, hòa giải khu vực cho đến tăng cường hợp tác chiến lược với các đối tác lớn, ASEAN đang thể hiện một thông điệp rõ ràng: đoàn kết, chủ động và linh hoạt chính là chìa khóa để bảo đảm hòa bình, ổn định và phát triển thịnh vượng cho khu vực trong những năm tới.