ĐÀI PHÁT THANH
& TRUYỀN HÌNH HÀ NỘI

Trong phát biểu tại Lễ khai giảng năm học mới của ngành Giáo dục vào tháng 9/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh yêu cầu “sớm phổ cập giáo dục phổ thông và giảm áp lực thi chuyển cấp cho học sinh”. Tổng Bí thư cũng nói rõ rằng, đây là giải pháp mang tính nền tảng để tháo gỡ một vấn đề đã kéo dài trong nhiều năm và đang trở thành nỗi lo thường trực của hàng triệu gia đình có con bước vào lớp 9.

Thực tế hiện nay, đa phần các tỉnh, thành tiếp tục tổ chức thi tuyển vào lớp 10, chỉ có bốn địa phương xét tuyển học bạ; và nơi phản chiếu rõ nhất sức ép của kỳ thi này chính là Hà Nội.

Mỗi năm có hơn 100.000 thí sinh dự thi trong khi toàn Thành phố chỉ có khoảng 122 trường THPT công lập, tỷ lệ trúng tuyển chỉ đạt khoảng 63%. Vùng nội đô nhiều năm liền không có trường mới do thiếu quỹ đất, khiến mức độ cạnh tranh ngày càng gia tăng. Điều này kéo theo vòng xoáy học thêm hay luyện thi căng thẳng, khiến học sinh kiệt sức và phụ huynh mệt mỏi, cho thấy rõ tình trạng căng thẳng và cả những hệ lụy về tâm lý.

Điều đáng chú ý là Tổng Bí thư Tô Lâm đã khẳng định rất thẳng thắn khi ngành Giáo dục báo cáo tình trạng thiếu trường lớp, thiếu giáo viên, rằng “việc đó chúng ta hoàn toàn có thể làm được”. Đây là thông điệp mang tính định hướng chỉ ra rằng, điểm nghẽn chính nằm ở năng lực đáp ứng của hệ thống, chứ không phải ở năng lực của học sinh.

Khi mục tiêu phổ cập THPT đã được Nghị quyết 71 xác định đến năm 2035, thì việc duy trì một kỳ thi có tính chất sàng lọc mạnh ở lứa tuổi 14 - 15 cần được xem xét lại. Kỳ thi lớp 10 đang được dùng như một “bộ lọc bắt buộc”, nhưng thực chất lại xuất phát từ sự mất cân đối giữa số lượng học sinh tốt nghiệp THCS và số trường THPT công lập có thể tiếp nhận.

Trong bức tranh quốc tế, mô hình thi tuyển đại trà vào cấp THPT từ lâu không còn phổ biến. Phần Lan, Canada, Đan Mạch xét tuyển chủ yếu dựa trên hồ sơ học tập; Hàn Quốc bỏ thi vào cấp 3 từ thập niên 1970; Nhật Bản áp dụng xét học bạ và đánh giá quá trình ở hầu hết các tỉnh, không tổ chức kỳ thi đầu cấp ở quy mô lớn. Điểm chung của những quốc gia này là xem THPT như một phần đương nhiên của giáo dục bắt buộc hoặc phổ cập, hướng tới bình đẳng cơ hội học tập cho mọi học sinh. Khi đã xác định phổ cập, kỳ thi mang tính loại trừ không còn phù hợp.

Ở Việt Nam, nỗi lo về độ tin cậy của học bạ là có thật, nhưng có một thực tế khác quan trọng hơn: điểm giữa kỳ, cuối kỳ hiện được triển khai bằng đề kiểm tra chung, chấm chéo tương đối khách quan và điểm số được quản lý trên hệ thống. Chỉ còn điểm thường xuyên là phụ thuộc giáo viên. Khi chuyển đổi số trong giáo dục ngày càng sâu, dữ liệu ngày càng minh bạch, học bạ hoàn toàn có thể trở thành căn cứ tin cậy hơn rất nhiều so với trước đây.

Chia sẻ trên báo chí, thầy giáo Trần Mạnh Tùng (Giáo viên Trường liên cấp NewTon) cũng nhấn mạnh rằng: “lấy học sinh làm trung tâm, lấy lợi ích của các em làm giá trị thì đã đến lúc nên chấm dứt kỳ thi này”. Câu nói ấy phản ánh góc nhìn rất thực tế của người trực tiếp giảng dạy và chứng kiến áp lực mà học sinh lớp 9 phải chịu.

Không thể phủ nhận rằng, bài toán lớn nhất nằm ở hạ tầng trường lớp. Hà Nội hiện có gần 650 trường THCS nhưng chỉ hơn 122 trường THPT công lập. Chênh lệch lớn như vậy khiến dù thay đổi phương thức thi hay cấu trúc đề, áp lực vẫn không giảm. Nhưng đây không phải vấn đề không thể xử lý. Hàn Quốc mở rộng trường vùng ven và tổ chức xe bus trường học; Nhật Bản tận dụng các trụ sở công cũ làm trường học mới; Canada phát triển mô hình campus liên vùng. Với Hà Nội, việc sáp nhập đơn vị hành chính đang tạo ra quỹ đất dôi dư. Đấy là cơ hội quan trọng để bổ sung trường THPT và giải quyết nút thắt về lâu dài.

Từ góc độ xã hội, phổ cập THPT mang lại lợi ích vượt xa phạm vi giáo dục: giảm bất bình đẳng, giảm chi phí tư nhân cho học thêm luyện thi và giúp học sinh tập trung phát triển kỹ năng, ngoại ngữ, thể chất. Khi mục tiêu phổ cập đã được xác định, khi bản chất của kỳ thi lớp 10 đang gây áp lực vượt quá chức năng của nó, và khi dữ liệu hay điểm số đã minh bạch hơn, câu hỏi không còn là “có nên bỏ thi hay không”, mà là “bao giờ bỏ”.

Tóm lại, nếu giáo dục thật sự lấy học sinh làm trung tâm, việc chấm dứt kỳ thi lớp 10 không chỉ phù hợp xu thế, phù hợp dữ liệu thực tế, mà còn là bước đi mà Việt Nam nên thực hiện sớm nhất có thể.